چکیده:
جنبش » اجتماعی و سیاســی ، کوشــش و رفتار جمعی نســبتا منظم ، ســازمان یافته و بادوامی اســت که مبتنی بر اندیشــه و برنامه قبلی و تعریف شــده بوده و به شیوه انقلابی یا اصلاحی برای رســیدن به هدف اجتماعی - سیاســی و یا پیشبرد آن هدف و یا مقاومت در برابــر دگرگونی در یک جامعه صورت می گیرد. در همین راســتا «جنبش » یا «نهضت » با ماهیت «اســلامی » عبارت از تلاش و کوشــش جمعی و نسبتا منظم برای پیشبرد اهداف اسلامیکه طی آن اسلام گرایان برای تحقق عملی قوانین و احکام اسلامی در تمامی زمینه ها از طریق در اختیار گرفتن زمینه ها و بســترهای اجتماعی وقوع این نهضت ارایه نماید. در ایــن معنا واقعه پانزده خرداد را می توان نهضت و یا جنبش با ماهیت اســلامی و رویکرد سیاسی و اجتماعی دانست که واجد تمام خصوصیات و ویژگی های یک جنبش می باشد. این مقاله بررســی و پاســخگویی به «علــل و زمینه های اجتماعی » وقــوع نهضت پانزده خرداد را به عنوان پرســش اساســی دستمایه مطالعه خود قرار داده و بدنبال آن است تا با بهره گیری از روش «اسـنادی – تاریخی » و با مراجعه به متون و منابع دســت اول موجود از منظر «جامعه شــناختی تاریخی و سیاســی » تحلیلی ارایه نماید. تسلط دول اروپایی به ویــژه انگلیس و بعد از آن آمریکا بر ایران ، با دو نوع مقاومت در ایران روبرو شــد؛ یکی مقاومت با محتوای ملی گرایانه که توسط روشنفکران و تحت تاثیر تفکر و جریان مدرنیسم غرب و آموزه های ملی انجام گرفت و دیگری مقاومت با ماهیت دین گرایانه که ریشــه در تمدن و فرهنگ بومی ایران داشــت و بن مایه های اصلــی آن را آموزه های دینی و مذهب /
خلاصه ماشینی:
ش و در نتیجه سقوط و فروپاشی اقتصــادی و اجتماعــی ایــران ، تجاوز به مال و ناموس مردم در طول ســال های اشــغال ، شــکل گیری و ظهور دولت مدرن در ایران و سیاســت های غرب گرایانه و نهادسازی های جدیــدی که نه تنها ســنخیتی با گفتمان دینی و اســلامی نداشــتند، بلکــه در تعارض با ایــن گفتمان قرار می گرفت مانند تصویب و اجرای قانــون انجمن های ایالتی و ولایتی و کاپیتولاسیون و تجربه تلخی که در اذهان مردم ناشی از حضور مستشاران آمریکا در ایران بر جای گذاشــت ، سیاســت های فرهنگی و اجتماعی که پیامد آنها تقابل گفتمان اسلامی و غربی ، بهم خوردن بافت دینی ، ســنتی و ساختار جمعیتی کشور و بحران هویت جمعی در ایران گردید و شــکل گیری اقتصاد تک پایه ای و متکی بر نفت و وابستگی اقتصادی به بیگانگان و بروز شکاف طبقاتی ، بخشی از علل و زمینه های اقتصادی و اجتماعی محسوب می شــوند که بسترســاز وقوع نهضت پانزده خرداد به حســاب می آیند.
٣- نهضت پانزده خرداد از نوع دوم محسوب می شود که دارای جوهره دینی و اسلامی بوده و ایدئولوژی آن گفتمان سیاســی شیعه محسوب می شد؛ رهبری و هدایت آن را امام خمینی (ره ) بر عهده داشــت و به پشــتوانه مردم آن را پیگیری و پایه گذاری نمود؛ هدف اعلامی و اعمالــی آن تحقــق احکام دینی و الهی تعریف و تبیین گردیــد؛ و بحران ها و نارضایتی های اجتماعی سیاسی ، فرهنگی و اجتماعی دهه چهل بسترها و مهمترین علل بروز آن هستند که خود در یک فرایند دیالکتیک علت و زمینه ســاز تحولات ساختاری بعدی در ایران از جمله پیروزی انقلاب اسلامی گردید.