چکیده:
مقاله حاضر، جغرافیای تاریخی محور فرات، یعنی محور غربی از دو محور شبکه آبهای عراق را
بررسی میکند. طی این پژوهش درباره موضوعاتی چون: بستر رود فرات، آبریزها (منابع و
سرچشمهها)، انشعابات، نهرها و کانالهای مصنوعی انشعابی از رود فرات، بستر و کاربری این نهرها
جهت تأمین آب مورد نیاز مصارف شرب و کشاورزی و نیز بهره برداری از این نهرها به عنوان راه آبی
ارتباطی میان محور دجله و محور فرات، مطالعه و تحقیق شدهاست. همچنین در این مقاله به سیر
تاریخی اعلام جغرافیایی مربوط به رودها و نهرها و نیز عوارض ناشی از ضعف یا غفلت از مدیریت
آبهای عراق طی دورههای مختلف از جمله، پیدایش اراضی باتلاقی (بطایح) وسیع در جنوب عراق
توجه شده است.
خلاصه ماشینی:
"(3) ابن خرداذبه حوضه «آبریز فرات و رود دجیل» و میزان محصولات اراضی تحت پوشش آبیاری دجیل و فرات را با هم و ذیل یک عنوان مطرح کرده،(4) که به نوعی به سرچشمه گرفتن نهر دجیل از فرات و نیز اهمیت این نهر و حتی مهمتر بودن آن در سدههای نخست هجری نسبت به نهر عیسی که بعدا مطرح خواهیم کرد، اشاره دارد، لکن از قرن چهارم هجری بخش غربی بستر دجیل به مرور از گل و لای پر و مسدود شد،(5) لذا برای آبیاری مناطق تحت آبیاری دجیل فرات،از ناحیه تکریت یا از جنوب سامرا، نهری جدید از ساحل راست دجله جدا شد که نام «دجیل» را به خود اختصاص داد.
(3) نهر نیل که به گفته یاقوت، به جهت تشبیه آن به رود نیل مصر بدین نام خوانده میشد،(4) مسیر خود را از میان دهکدهها و مزارع به سمت شرق ادامه میداد تا در یک فرسخی غرب نعمانیه، واقع در ساحل دجله و در نیمه راه واسط و بغداد و در حدود پنجاه میلی جنوب بغداد،(5) به آبادی ای به نام «هول» میرسید.
همچنین این نکته محرز گردید که مدیریت آبهای رود فرات در قالب ایجاد آب بندها و حفر کانالها و نهرهای مصنوعی، مهمترین نقش را در بهرهوری از آبهای این رود داشته و دارد و هرگاه در این زمینه، کوتاهی صورت گرفته، این نعمت بی پایان خدادادی و شالوده تمدن بینالنهرین، به یک عامل تخریب و ویرانی تبدیل شده است، چنانکه همین موضوع در اواخر عصر ساسانی و اوایل دوره اسلامی باعث پیدایش مردابها و باتلاقهای وسیع (بطایح) در جنوب عراق شد و چندین استان آباد عصر ساسانی به زیر آب رفت؛ پدیدهای که به رغم پارهای اقدامات و اصلاحات توسط برخی امرا و حکام بینالنهرین در دوره ساسانی و دوره اسلامی، تاکنون از چهره جغرافیای طبیعی عراق بر طرف نشده است."