چکیده:
اکشف آتش در دورة پارینه سنگی، از آنجا که این پدیده نقش ب سزایی در پیشرفت و تداوم زندگی بشری داشت ، به تدریج در باورهای دینی ملل باستان ، ه ویژه مشرق زمین ، از جایگاه خاصی برخوردار شد. بدیهی است که ایرانیان باستان نیز از این امر مستثنی نبوده اند. اگرچه تاکنون تحقیقات علمی فراوانی در عرصه ایران شناسی انجام گرفته است ، بیشتر این پژوهش ها دربارة اقوام و دولت های آریایی بوده و کمتر به اقوام بومی فلات ایران پرداخته اند. درنتیجه ، از یک سو، پیشینه بسیار کهن و غنی تمدن های بومی فلات - اگرچه اطلاعات کمی از اوضاع فرهنگی آن ها داریم - و از سوی دیگر، قداست و اهمیتی که اقوام آریایی برای عناصر چهارگانه آب ، باد، خاک و به ویژه آتش قائل بوده اند، این پرسش را مطرح میکنند که : «سنت تقدیس آت ش و آیین های ویژة آن ، خاستگاهی بومی دارد یا آریایی؟» با توجه به داده های تاریخی و باستان شناسانه ، این پرسش را میتوان در قالب این فرضیه که «سنت تقدیس آتش و آیین های مربوط به آن پیشینه بسیار کهنی در فرهنگ بومیان فلات ایران داشته و پس از ورود آریاییها نیز تبادلات فرهنگی بین بومیان و تازه واردان آریایی انجام گرفته و درنتیجه ، از یکدیگر تاثیراتی پذیرفته اند»، مورد بررسی قرار داد. از بررسی و مقایسه جایگاه آتش در آثار و مدارک تاریخی و باستان شناسانه بازمانده از اقوام بومی و تازه واردان آریایی- مثلا تطبیق جایگاه آتشدان در نقش برجسته های ایلامی و هخامنشی - میتوان دریافت که اگرچه آریاییها پس از ورود خود به ایران ، در عرصه سیاسی بر اقوام بومی این سرزمین غالب شدند، ولی در عرصه فرهنگی به دلیل پیشینه غنی فرهنگی بومیان فلات ایران ، به تدریج وام دار برخی از آیین ها و سنت های فرهنگی ایشان شدند که از آن میان میتوان به «سنت تقدیس آتش » و آیین های ویژة آن اشاره کرد. در این مقاله سعی شده است که درابتدا، براساس داده های تاریخی و باستان شناسانه ، «سنت تقدیس آتش » در دورة ایلامیها تبیین شود. سپس ، نتایج به دست آمده با آثار و داده هایی از دورة ماد و هخامنشی مقایسه و تشریح خواهد شد تا چگونگی سیر انتقال «سنت تقدیس آتش » از دورة ایلامیها- بومیان فلات - به دورة ماد و هخامنشی- آریاییها- و تحول و تکوین آن نیز تبیین گردد.
خلاصه ماشینی:
آتش ، فره ، سنت ، تقدیس ، نقش برجسته ، گوردخمه مقدمه رب رسی تاریخ اجتماعی بشر گویای این مهم است که عناصر مقدس چهارگان ة آب ، باد، خاک و به ویژه آتش ، از روزگاران بسیار کهن در جوامع بشری از اهمیت و تقدس خاصی برخوردار بوده اند؛ ه ب طوری که فلاسف ة باستان نیز پیدایش جهان هستی و منش أ حیات را، به نوعی، با یکی از این عناصر چهارگانه مرتبط دانسته اند که البته ، به نظر می رسد از آن میان ، آتش جایگاه بسیار مهم تری داشته است .
اگرچه میدانیم عناصر اربعه و ه خصوص آتش از کهن ترین ایام نزد آریای ها بسیار مقدس بوده اند، ولی مشاهدة برخی از سنن دینی مرتبط با سنت تقدیس آتش در نقش برجسته های ایلامی و نیز تصاویری مانند آیین «ب رسم گرفتن » نزد آتشدان در نقوش مهرهای ایلامی، این فرضیه را مطرح میکند که شاید سنت تقدیس آتش و برخی آیین های مربوط به آن به علت پیشین ة بسیار کهنی که در جامع ة ایلام باستان داشته است ، درپی تبادلات فرهنگی بین ایلامی ها و آریای ها مورد پذیرش آریای ها قرار گرفته و پس از آن نیز متناسب با فرهنگ آریای - به خصوص با تأثیر از آموزه های دین زردشت ، به ویژه در دورة ساسانی- تغییر و تحولاتی یافته باشد.