چکیده:
از دهه1920 به بعد نقد روانکاوانه، سبک گستـردهای از نقـد روانشـناختی بوده که فرضیات آن توسط زیگموند فروید(مؤسس مکتب پسیـکانالیز) بنیـان گذارده شـده است. در بیـان تحـولات روانشـناختی، سـاختار ارائـهشده توسط فروید دارای سـه نقش برجستـه بود: نهـاد (id)، مـن (Ego) و فرامـن (superego). این سـه طبـقه ساختار شخصیتی هر فرد را به وجود میآورنـد و با واکـاوی موشکافانه هر یک از این مراحـل میتوان به فردیت و روان شخص در هر لحظه زمانی پی برد. تأثیر اندیشههای مولانا بر سبک «مثنوی» بسیار شبیه به تأثیری است که فلسفه اشراقی هانریبرگسون و آرای او درباره زمان بر جریان رمـان نویسـی قرن حاضر و ظـهور سبـک جریان سیـال ذهن گذاشتـه است. جریانهای دیالکتیک و پارادوکسیکال خودآگاهی و ناخودآگاهی در مسیر داستانسـرایی مولانا، سبب گـذر وی از مراحل سهگانه روانشناسی و پایایی ردپایی این تضاد در داستانهای «مثنـوی» گردیـده است. از این رو در این مقاله به واکاوی درگیریهای ذهنی مولانا در حکایت «ایاز» در تطبیق با آراء یونگ و فروید پرداخته شده است.
خلاصه ماشینی:
عزالدین محمود کاشانی نیز فصل هشتم از باب پنجم کتاب خود «مصباح الهدایة» را به بررسی انواع نوم و واقعه اختصاص داده است: «و هر یک از واقعه و نوم تقسیم میشود به سه قسم: قسم اول کشف مجرد و آن چنان بود که کسی به دیده روح مجرد از خیال، صورت حالی که هنوز در حجاب غیب بود، در خواب یا در واقعه مطالعه کند و بعد از آن همچنان که دیده باشد در عالم شهادت واقع شود یا از حجاب غیب به عالم شهادت آمده باشد و لکن به نسبت با بیننده آن هنوز حکم غیب دارد، به سبب غیبت آن از حس و ظاهر او ...
خودآگاهی و از طرف دیگر حاصل شدن جنون در جنون برای وی به دلیل عشق الهی اشاره به جنبه فرازین ناخودآگاهی در ذهن شاعر دارد(جنون در جنون حاصل شدن خود نوعی متضاد و حرکت پارادوکسیکالی نیز میباشد که خود از خصوصیات قضاء ناخودآگاهی و فرامن است).
در بیت بعد دوباره شاعر از خودآگاهی کامل بیرون آمده و به مرحله دوم (Ego) میآید: خود تو میدانی نه من، ای مقتدا من که طورم، تو موسی، وین صدا (ابیات 1898) در مصـراع اول آگاهی شـاعـر از دانـایـی ایاز که همتـراز با مقـتدایی برای اوست، اشـاره به خـودآگـاهی (نیـمه فرودینEgo) و تشبیه خود به کوه طور و ایاز (انسان کامل) به موسی، که تداعی ای ناخودآگاه در اثر تداعی تصویر می باشد، اشاره به ناخودآگاهی (نیمه فرازین Ego) دارد.