چکیده:
در این مقاله ابتدا به بررسی و تبیین دیدگاه تحلیلی هلیدی در قالب زبانشناسی نقشگرای سیستمی پرداخته شده است و مفاهیمی نظیر فرانقشهای سهگانه اندیشگانی، بینافردی و متنی تبیین شده و فرایندهای مادی، کلامی، رفتاری، ذهنی و رابطهای توضیح داده شده است. سپس به نقش مشارکین فرایند، کنشگران، کنشپذیران و حامل و محمول پرداخته شده و در پایان، عناصر پیرامونی فرایند نیز از نگاه هلیدی توضیح داده میشود. بر مبنای دیدگاه فوق، تحلیلی از دو غزل خاقانی و حافظ ارائه شده است، این غزلها از نظر وزن و قافیه و موضوع به یکدیگر بسیار نزدیکاند. خاقانی از دوازده فرایند مادی، چهار فرایند رابطهای، سه فرایند رفتاری و یک فرایند وجودی در غزل خود بهره گرفته و حافظ از سیزده فرایند مادی، پنج فرایند رفتاری، سه فرایند رابطهای و کلامی و یک فرایند وجودی استفاده کرده است، هر دو شاعر بیشتر از افعال حال بهره جستهاند. مشارکین فرایند در هر دو غزل بیشتر شامل شاعر، بادصبا، صبحدم و معشوق است و رابطه کنشگرها و کنشپذیرها نیز در دو غزل درخور توجه است. عناصر پیرامونی در دو غزل شامل عناصر مکانی، زمانی، چگونگی و علت است و خاقانی و حافظ بیشتر از عنصر مکانی و چگونگی در غزل های مذکور استفاده کردهاند.
خلاصه ماشینی:
بررسی و تحلیل دو غزل از خاقانی و حافظ بر مبنای زبانشناسی 1 نقش گرای سیستمی دکتر علیرضا نبی لو دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم چکیده است و مفاهیمی نظیر فرانقش هـای سـه گانـه اندیشـگانی ، بینـافردی و متنی تبیین شده و فرایندهای مادی، کلامی ، رفتاری، ذهنی و رابطه ای توضیح داده شده اسـت .
»(همان:٢٠٢) اگر بخواهیم جایگاه فرایندهای مذکور را در دو غزل مدنظر بیابیم ، بهتـر اسـت بـه ایـن جـدول توجه کنیم : جدول (١)فرایندهای دو غزل نوع فرایند خاقانی حافظ مادی ١٢ مورد ١٥ مورد ذهنی - - رابطه ای ٤ مورد ٣ مورد رفتاری ٣ مورد ٣ مورد کلامی - ٣ مورد وجودی ١ مورد ١ مورد جمع کل ٢٠مورد ٢٥مورد با مراجعه به جدول (١) نکات زیر را درمی یابیم : در غزل خاقانی بیسـت فراینـد بـه کـار رفته که دوازده گزینه مادی است ، می فرستم (نه بار)، بازرسان و خبر مکن و زره زن (هـر کـدام یک بار) از این نوع فرایند محسوب می شوند، این امر نشان می دهـد کـه خاقـانی بـا اسـتفاده از فرایند مذکور بیشتر به بیان امور و اتفاقات محسوس پرداخته است .
حافظ علاوه بر دو فرایند رابطه ای از سـه فراینـد کلامـی شـامل «مـی گویمـت »، «آگهی دهند» «و گفت » بهره گرفته و در یک مورد نیز از فرایند وجودی استفاده کـرده اسـت ، به جز فرایند کلامی ، صحبت و سخن گفتن مستقیم که در غزل خاقانی نیامده است ، تقریبا هـر دو غزل از نظر کاربرد سایر فرایندها، شباهت های بسیاری به یکدیگر دارند.