چکیده:
پژوهش پیش رو به ارائة روشی نو برای تصحیح تخمینهای سبکشناسانه از زمان نگارش آثار ادبی با تاریخ نگارش مجهول میپردازد و نشان میدهد که متنشناسی امکاناتی به دست میدهد که میتوان بوسیلة آنها عدم دقت روشهای سبکشناسانه را تصحیح کرد. اساس این روش قیاس تطور ضبطهای اشعار فارسی و عربی درون متن است که میتواند روش تخمینی دقیق از زمان نگارش اثر باشد. خصوصا اشعار عربی که دارای بسامد کمی از تطور ضبط هستند و این ناشی از ناآشنایی عام مخاطبان فارسی زبان با زبان دوم (عربی) است. جامع الستین به عنوان نمونة بررسی شده با این روش، گواه کارآمدی آن است. جامع الستین نوشته ابوبکر احمد بن محمد بن زید الطوسی که به «تفسیر سوره یوسف» هم مشهور است، تاریخ نگارش مشخصی ندارد. در این مورد تاکنون صرفا با معیارهای سبکشناسانه قضاوت شده است و از روی مختصات سبکی، تاریخ نگارش این اثر را همزمان با کشف الاسرار یعنی حدود دهة دوم قرن ششم دانستهاند. نگارنده پس از برخورد با ابیاتی عربی در جامع الستین که سرایندة آن حداقل هفتاد سال متأخر بر تاریخ تخمینی این کتاب بود، به دقت این تخمین مشکوک شد. به دست آمدن شواهدی دیگر در متن جامعالستین که با نتیجة روش ابداعی این پژوهش همخوانی کامل داشت، نشان داد که تاریخ نگارش جامع الستین نه دهة دوم قرن ششم بلکه دهة دوم یا سوم قرن هفتم است.
This study shows that it is possible to correct or improve، by means of textual criticism، the results obtained from less accurate stylistic methods; the result is the introduction of a new method for accuracy of stylistic deductions by assisting textual criticism. The exact date of the writing of Jaame’-os-settin، known also as “the exegesis of Sura Joseph” and written by Abubakr Ahmad ibn Mohammad ibn Zayd al-Tusi، is not known. There has been estimates based on stylistics criteria، and based on stylistic characteristics، it is placed almost at the same time Kashf-ol-Asrar was written، i.e.، the second decade of the 6th century A.H. The author of this article became suspicious of this dating when he found some Arabic verses in the text by some poets living at least 70 years after this estimated date. Therefore، he started reviewing all the verses of poetry in Jaame’-os-settin which belong to a variety of Persian and Arabic poets، in order to find the true author of the verses. Because Tusi has maintained that he ، in writing his own book، had used books on the art of preaching، especially those preaching using Joseph’s story، the author of this article concentrated on the preaching texts which contained some of the poetical verses found also in Jaame’-os-settain; this led to more evidence supporting the thesis of the research، and the recognition of the fact that a way to estimate a date would be to consider and compare the variants of the Persian and Arabic verses in different books، especially the Arabic verses which، due to Persians’ lack of fluency in this language، have gone under little evolution. One other fact which helps in pinpointing the date is a migration from Khurasan to Iraq to Azarbayejaan ascribed to Tusi by his biographer، a migration most probably taken as a flight from advancing Mongol armies. This completely corresponds to the date obtained by tracing the poetry verses as mentioned، and gives us an estimated date of the second decade of seventh century A.H، instead of previously held estimate of one century earlier.
خلاصه ماشینی:
اما نکته مهم این است که شیخ اشراق کتاب خود یعنی رساله فی حقیقه العشق را با استفاده از داستان یوسف(ع) نوشته است و آورده که[چون یوسف خلق شد حسن را راه به عالم پیدا شد و عشق و حزن نیز که ملازمان او بودند به عالم راه یافتند و عشق سر از مصر درآورد به خانه زلیخا رفت و حزن سر از کنعان در آورد و به خانه یعقوب] (سهروردی،267:1380) و طوسی هم در ابتدای کتابش گفته است که[ برای تعلیم وعظ ، پس از ساعتها تفکر و اندیشه، داستانی بهتر از داستان یوسف(ع) نیافته است و آنچه آورده در کتابهای معتمد خوانده و دیده است] (طوسی2:1356).
ج: بیت دیگر از ابوالعتاهیه که در این کتاب آمده این است: وفی کل شیء له آیه دلیل علی انه واحد (طوسی،302:1356) که البته ضبط طوسی با ضبطی که از این بیت در اسرار التوحید آمده، مطابقت دارد و ضبط دیوان ابوالعتاهیه این است: و فی کل شیء له آیة تدل علی انه واحد (ابوالعتاهیه، 122:1406 ) و میتوان حدس زد که طوسی آن را از اسرار التوحید یا روایتهای پس از آن اخذ کرده است که با این حساب نگارش متن مورد بررسی ما را طبق نظردکتر ذبیح الله صفا که تاریخ نگارش اسرار التوحید را بعد از سال 570 ﻫ .
از میان کتاب هایی که این شعر در آنها نقل شده بود همان طور که دیده شد ضبط طوسی از این ابیات هم با ضبط مکارم اخلاق و نیز با ضبط نامة خواجه رشید الدین فضل الله مطابقت دارد نه با آنچه از الجلیس و ربیع الابرار آمد.