چکیده:
مسجد از همان آغاز به بخش اجتناب ناپذیر زندگی مسلمانان مبدل گشت و چنین کارکردی را در دوره های تاریخی بعدی ادامه داد، موضوعی که آثار مستقل اندکی را به خود اختصاص داده است. از این رو، پی بردن به نقش همه جانبه آن به ویژه در حوادث مهمی چون انقلاب اسلامی، بررسی بیشتری را می طلبد. بنابراین همچنان با این سوال مواجهیم که: مسجد در بسیج سیاسی منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی از چه کارکردهایی برخوردار بوده است؟ احتمالا قدمت، اعتبار و تناسب مسجد با فرهنگ و اعتقادات اجتماعی، آن را به عنوان سازمان انقلابی مطرح ساخت به گونه ای که در مقایسه با سازمان ها و نهاد های مدنی مدرن، گوی سبقت را از آنان ربود. هدف مقاله ضمن نشان دادن اهمیت بی بدیل مسجد، اشاره بر نهادینگی مسجد در حوادث تاریخی به خصوص در جامعه شیعی است. دسترسی به این هدف تنها در پرتو روشی توصیفی تحلیلی میسر است. تاکید بر ضرورت ایفای نقش مسجد در پاسداشت تحولاتی که خود پدید آورده است از یافته های نوشتار حاضر است.
From the very beginning, mosques have turned into an inalienable part of Muslim life and continued its function in later historical periods, something which has not been the subject of but a few individual works. Therefore, mosques need to be more investigated to grasp their all-inclusive role especially in the important events such as Islamic revolution. Thus the question is still: what functions had mosques had in the political mobilization leading to the victory of Islamic revolution? Probably long credibility of mosques and their correspondence with social culture and beliefs have turned them into revolutionary organizations such that in comparison with modern civil organizations, mosques took over such organizations. This article is aimed at first expressing unparalleled importance of mosques and then mentioning their being institutions in historical events especially in Shiite society. It is only possible through a descriptive analysis to achieve this end. Highlighting the necessity of mosque's role in the preservations of developments they have created themselves is among the findings of this paper.
خلاصه ماشینی:
حال با توجه به ویژگیهای سازمان انقلابی، این ویژگیها را در مورد مسجد و نقش آن در انقلاب اسلامی به بحث میگذاریم: کارکرد ارتباطی ـ رسانهای برای ایجاد بسیج سیاسی باید میان اعضای جامعه گونهای از ارتباطات سازمانی و ساختاری، هر چند ضعیف، وجود داشته باشد تا رهبران انقلابی از طریق این سازمانها با اعضای جامعه ارتباط برقرار نموده و شرایط بسیج را مهیا کنند.
مسجد در زمینه ایجاد ارتباط میان آحاد جامعه موفق بوده و یکی از دلایل موفقیت آن در کارکرد رسانهای خود بهرهگیری از ارتباطات چهره به چهره است که با توجه به فرهنگ شفاهی جامعه ایران، این امر بسیار تأثیرگذار بود.
روش اول در میان چریکهای انقلابی رایجتر است اما با توجه به اینکه ایدئولوژی انقلاب اسلامی متکی به دین اسلام بود، این روشها نمیتوانست در آن جای داشته باشد؛ زیرا نهاد مذهب در ایران استقلال خود را حفظ کرده بود و اتحاد مسجد ـ بازار، مهمترین عامل این استقلال بود.
(بیانات مقام معظم رهبری در 19 دی 1375) میتوان گفت یکی از اتفاقات نادری که در جریان انقلاب اسلامی رخ داد و در تاریخ معاصر ایران بینظیر بود، حضور روشنفکران مذهبی غیر روحانی در مساجد در کنار روحانیون بود.
بسیج سیاسی به عنوان رکن دیگر نظریه تیلی، با نقش فراگیر مسجد سازگار است؛ زیرا مساجد به روشنی نشان دادهاند که قادر به بسیج سیاسی برای تأثیر بر قدرت یا دگرگونسازی آن است و از اینرو در دعوای بین حکومت، جامعه و دستههای منازعهگر، در کنار مردم قرار دارد و با کاربرد منابع تهدید، منابع اقتصادی و منابع هنجاری یا ارزشی در مصاف با استبداد و استعمار قرار میگیرد.