چکیده:
تشارک حد و برهان از جمله مسائلی است که در منطق بدان پرداخته شده است. این بحث در فلسفه ملاصدرا ذیل عناوینی همچون وجود مطلق، وجود خدا و واحد حقیقی به چشم میخورد. به گمان برخی این تشارک دائمی است؛ به این معنا که هر حدی برهانی و هر برهانی حدی دارد ولی نه تنها برهان از حد و حد از برهان به دست نمیآید، بلکه در بیشتر مواضع با هم متبایناند. تنها موضع اشتراک حد و برهان نیز در موردی است که برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی باشد.پس آنچه در کلام ملاصدرا و برخی از فیلسوفان مبنی بر این ادعا که «آنچه حدی ندارد، برهانی ندارد؛ زیرا حد و برهان در حدود با هم مشترک هستند» این چنین تصحیح میشود که «آنچه حدی ندارد، برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی ندارد؛ زیرا حد و برهان لمّی موجبه، متشکل از علل ذاتی، در حدود با هم مشترک هستند».
خلاصه ماشینی:
مراد ما از حد در تشارک میان حد و برهان، همان حد در معنای منطق ارسطو است؛ یعنی آنچه متشکل از جنس و فصل است و به حدودی که در غیر معنای متعارف و به صورت حدود نقصانی یا زیادتی به کار رفته است، کاری نداریم؛ زیرا این امور حد حقیقی نیستند.
این نوع برهان بر دو نوع است: یکم: گاهی حد وسط علت وجود اکبر فی نفسه و بهطور مطلق است و از اینرو علت ثبوت آن برای اصغر نیز هست که به این نوع برهان لمی مطلق گفته میشود (مظفر، 1388، ص319؛ حلی، 1371، ص202؛ ساوی، 1383، ص394؛ طوسی، 1326، ص363؛ ابنسینا، 1357، ص66)؛ مانند این فلز حرارتش افزایش یافته است و هر فلزی که حرارت آن افزایش یابد منبسط میشود.
دوم: گاهی حد وسط علت وجود اکبر بهطور مطلق نیست، بلکه تنها علت وجود آن در اصغر است که در اینصورت به آن برهان لمی غیرمطلق میگویند (مظفر، 1388، ص319) که بر سه نوع است: 1) حد وسط معلول حد اکبر باشد؛ مانند انسان حیوان است؛ هر حیوانی جسم است.
معنای علیت در برهان لمی وقتی گفته میشود برهان لمی آن است که حد وسط در آن علت ثبوت اکبر برای اصغر باشد، مراد از علت، چهار علت زیر است (ملاصدرا، 1360، ص69؛ ابنسینا، 1966، ص133؛ مظفر، 1388، ص321؛ حلی، 1371، ص207): 1) علت فاعلی: آنچه سبب وجود و یا مبدأ حرکت یک شیء میشود؛ مانند زمین میان ماه و خورشید حائل شده است.
در نتیجه در براهینی که لمی باشند اما حد وسط تنها علت ثبوت اکبر برای اصغر باشد، تشارکی میان حد و برهان وجود نخواهد داشت.