چکیده:
چکیده محمد بن سلیمان ملقب به فضولی بغدادی از شاعران توانمند و مسلط به سه زبان ترکی، عربی و فارسی است. آثار بسیار زیادی از این شاعر پرآوازه به هر سه زبان مذکور به جای مانده است که رسالة رند و زاهد یکی از آنهاست. سؤال اصلی تحقیق پیش رو، بررسی سطح فکری فضولی در این رساله است و نگارنده تلاش میکند تا با بررسی عناصر بلاغی نهایتا به لایههای فکری و ایدئولوژیک نویسندة اثر نامبرده دست یابد. آنچه در این بررسی روشن میشود اینکه سطح فکری در این رساله به صورت پنهان بازتاب یافته است و نگرش فضولی در این اثر، نگرش و رویکردی انتقادی است. رند و زاهد در حقیقت حاصل گفت و شنودهای پدر و پسر است و فضولی در این مباحثهها کوشیده است تا مهمترین مسایل اجتماعی و فلسفی زمان خود را بشکافد، آنها را نقد کند و دیدگاه فلسفی خویش و مناسبتهای اجتماع خود را به آحاد گوناگون جامعه نشان دهد. رند و زاهد به زبانی سمبولیک تضاد میان عقل و عشق را مطرح میکند و عقل در قالب زاهد که پدر است، با پسر رند خود که مظهر عشق و جنون است، مناظره میکنند. به یقین فضولی در این اثر دوگانگی و تضاد بین دل که در شخصیت رند و عقل که در شخصیت زاهد تبلور یافته، اشارهای داشته است.
خلاصه ماشینی:
"در این مباحثه ها، شاعر مسألۀ تربیت فرزند را بار دیگر مطرح میکند و از اهمیت تشکیل خانواده سخن میگوید و فیض نکاح را موجب نظام عالم و «شرف تزویج را مادة تناسل بنیآدم » و «مواصلت دختـران خوب صورت » و «مقاربت دوشیزگان پاک سیرت را» متضمن حصول سعادت در جهان و منشـاء راحـت دل و جان » میداند و دربارة زن میگوید: «چیست زن در جنبش عقل معاش استاد مرد، هـر کــه را زن نیست ، در کــار زمانه کـاهل اسـت ، از فراغــت میشود در مـــرد نقصـــان هــنر هر که زن دارد به هر صنعت که گویی کامل اسـت » (همان :٤٠).
این عنوان ها عبارتند از: ١ـ مخالف نبودن با نفس زاهدی و رندی، اما تضاد با زاهد مغرور و رند از حضرت دور فضولی همچون حافظ و اغلب عرفا تضادی با زهد و رندی ندارد، اـا زاهـد را کـه زهـد و عبـادت او باعث غرور شده است و همچون حجابی مانع رسیدنش به حضرت حق است ، برنمیتابد، نیز رندی را که پایبند به آداب شریعت نیست و از بارگاه خداوندی جدا افتاده ، تحمل نمیکند.
فضولی در خلال این مطلب یکی دیگر از دقیقه های عرفانی را مطرح میکنـد و آن اینکـه علـوم اکتسابی (علم قال ) تنها راه شناخت و معرفت الهی نیست ؛ زیرا به گفتۀ فضولی کـه اندیشـه هـایش را از زبان رند بیان میکند، استعداد عرفان موقوف خـط نیسـت و دلیـل و شـاهد آن را امـی بـودن حضـرت رسالت معرفی میکند: «و تعلیم خط را شرط معرفت دانستن غلط است ."