چکیده:
گسـتره طنـز بـه سـبب آنکـه بـه زنـدگی و اجتمـاع نظـر مـی افکنـد دارای محدودیت مشخصی نیست و هر آنچه را که در مرز این دو مقوله می گنجد در بر می گیرد. از این رو می تواند به انواع مختلفی اعم از تربیتی ، اخلاقی ، سیاسی و ... جلوهگری نماید. اما در این میان، عدالت و ریا همواره از موضوعات محوری آن است ؛ خاصه وقتی منادیان عدالت ، خیر و سعادت دنیا و آخرت، خود متعهد به معیارهای اخلاقی مناسب نباشند. بنابراین بسـیاری از سـخنوران طنزپـرداز بـه عنوان روشنفکران عصر خویش به نقد اعمال این عاملان در آثار خود پرداختـه اند. سعدی (٦٠٦ – ٦٩١ ؟ هجری قمری) یکی از این بزرگان اسـت کـه چـون جامعه شناسی آگاه قرنها پیش از مشروطه و دوره باروری نقد اجتماعی بـه طنـز سیاسی توجه خاصی نشان می دهد و در بیشتر کلام خود بـه بررسـی رفتارهـای مردان عدالت ، سیاست و دیانت می پردازد. در مقالـه حاضـر گلسـتان و بوسـتان سعدی را از این منظر مورد بازبینی قرار می دهیم .
خلاصه ماشینی:
سعدي (٦٠٦ – ٦٩١ ؟ هجري قمري) يکي از اين بزرگان اسـت کـه چـون جامعه شناسي آگاه قرنها پيش از مشروطه و دوره باروري نقد اجتماعي بـه طنـز سياسي توجه خاصي نشان مي دهد و در بيشتر کلام خود بـه بررسـي رفتارهـاي مردان عدالت ، سياست و ديانت مي پردازد.
الا تــــا نشــــوي مــــدح ســــخنگوي کــه انــدک مايــه نفعــي از تــو دارد کـــه گـــر روزي مـــرادش برنيـــاري دو صــد چنــدان عيوبــت بــر شــمارد» 228 (همان : ١٧٥) از اين رو وظيفة خود مي داند که شاهان و اميران را به عدل و انصاف رهنمون شود: « دليـــــر آمـــــدي ســـــعديا در ســـــخن چـو تيغـت بـه دسـت اسـت ، فتحـي بکـن بگــو آنچــه دانــي کــه حــق گفتــه بــه نـــه رشـــوت ســـتاني و نـــه عشـــوه ده طمـــع بنـــدو دفتـــر زحکمـــت بشـــوي طمــع بگســل و هــر چــه دانــي بگــوي» (يوسفي ، ١٣٧٤: ٥٣) ـ شحنه و محتسب و قاضي در ادبيات کلاسـيک ايـران از شـحنه و محتسـب و قاضـي و نقـش آنـان در قلمـرو حکومتهاي بظاهر اسلامي ، جهت اجراي احکام شرعي حکايـات و روايـات بسـياري نقـل شده است ، سعدي نيز همانند حافظ شيرازي و عبيد زاکاني گهگـاه از کارهـا و اعمـال و ظلم و ستم ناحق و رشوه خواري ها و فسق پنهان و آشکار شان در جاي جاي آثار خـود، سخن رانده است که به شواهدي اشاره مي شود: « شاه از بهر دفع ستمگاران است و شحنه براي خونخواران و قاضي مصلحت جـويي طراران.