چکیده:
پژوهش حاضر میکوشد نخستین خطبه نهج البلاغه را از دیدگاه نقد فرمالیستی ارزیابی کند و به این مسئله بپردازد که در متن دینی خطبه «آفرینش » که بیگمان باید مفهوم و معنا اصل قرار گیرد، جانب فرم و شکل و انسجام تا چه اندازه رعایت شده و به ادبیت متن از سوی صاحب سخن تا چه میزان توجه شده است . نویسندگان بدون توجه به مسائل فرامتنی همچون شخصیت و جایگاه مولف ، مسائل اجتماعی، تاریخی و روانشناسی که در نقد فرمالیستی جایگاهی ندارد، فقط بر متن مورد نظر تمرکز کرده و از نظرگاه اصول آن نقد، در پی کشف زیباییهای خطبه یادشده هستند. برداشت این است که متن پیش روی، صرفنظر از محتوا و مفهوم گنجانده در آن، کاملا منسجم و یکپارچه بوده و حرفها، واژهها، ترکیب ها و جمله ها در پیوند با هم ، هارمونی و نظمی بسیار شگفتی را ایجاد کردهاند. کاربردهای مجازی و کنایی، توجه به آواهای القاگر و رعایت جانـب تـوازن آوایـی و واژگانی و نحوی، دخالت دادن گونه های متفاوت آشناییزدایی ادبی، پیوند با دیگر متون و... متن را از روساخت و زیرساخت چشمگیری برخوردار کرده و ما را به این نتیجه رسانده که ادبیت و زیبایی متن ، نه قربانی ترسیم مفهوم و معنا، که در خدمت یکدیگرند و شیؤه سخن و شگردهای بیانی به همـان اندازه اهمیت مییابد که مفهوم مورد نظر اهمیت دارد.
خلاصه ماشینی:
"به هر روی، در کنار هم قرار گرفتن ایـن تـوازن هـای آوایـی ، واژگـانی ، نحـوی و نیـز قاعده کاهی معنایی ، شکل اثر را بسیار برجسته ساخته و با دقت در آن ها می تـوان بـه راحتی از فرم به محتوا دست یافت ؛ محتوایی که تماما بـر متعـالی و نامتنـاهی بـودن خداوند تأکید کرده و این معنا را قوت می بخشند که با هر نوع دقت در جنبه های اثر، چه آواها چه چینش خاص واژگان یا پیوندهایشان می توان به آن رسید.
بخش سوم متن بخش سوم این خطبه که به چهار بند محدود شده و در آن ، از آفرینش فرشتگان سخن به میان آمده است ، صاحب متن سعی کرده تا با توازن نحوی و استفاده از مراعات نظیر قرار دادن واژگان و حضور قاعده کاهی معنایی ، تصویری از فرشتگان در ذهن مخاطب حکاکی کند.
تداعی شدن این تصاویر شنیداری در ذهن مخاطب کـه در عـین وجـود تصـاویر دیداری آن ها در این قسمت بیان شده ، به شیوایی از تناسب و هماهنگی صورت متن با محتوای آن پرده برمی دارد؛ زیرا چینش خاص واژگان در کنار هـم و نیـز گـزینش خاص آن ها همگی در انسجام با یکدیگر بوده که هم با آوای حاصل از واج هایشان و هم تصویر دیداری از معنای واژگانشان ، به راحتی می توان از فرم به محتوای آن دست یافت ."