چکیده:
در متون تاریخی ابهام هایی در مورد نقش انگلستان در شکل گیری جنبش مشروطه ایران وجود دارد. این مسئله به شکل این پرسش که «چرا قدرت های اروپایی در جنبش های اجتماعی ایران مداخله کرده اند؟» مطرح شده فرضیه پژوهشی این است که «مداخله قدرت های اروپایی در عرصه سیاسی کشورهای دیگر در چارچوب منافع ملی آنها در نظام بین المللی قابل توجیه است و همسویی آنها با با بازیگران داخلی تابعی است از متغیر منافع مذکور.» روش پژوهش توصیفی تحلیلی بوده و در پایان به این نتیجه رسیده است که حمایت روسیه از جنبش تنباکو و حمایت دولت انگلستان از جنبش مشروطه در قالب مفهوم «اتحاد طبیعی » و در جهت منافع آن قدرت ها قابل توضیح است . و در یک داوری علمی و بی طرفانه می توان گفت : این جنبش ها، رهبران و شرکت کنندگان در آنها صرفا ناشی از اراده قدرت های بیگانه نبوده اند.
خلاصه ماشینی:
"ب. جنبش مشروطه جنبشی سیاسی اجتماعی و در مقایسه با جنبش تنباکو فراگیرتر، طولانی تر و با آثار و تبعات ماندگارتر بوده است که در زمینه هایی از نارضائی اقشاری از مردم شهرهای بزرگ ، نخبگان مذهبی ، روشنفکران و همچنین رویدادهایی که در همین سال ها در سایر نقاط جهان و بعضی کشورهای نزدیک روی داده یا در شرف روی دادن بود شکل گرفت و پس از کشمکش هایی حکومت قاجار و مظفرالدین شاه را وادار نمود به محدود شدن قدرت پادشاه ، تنظیم قانون اساسی ، تشکیل مجلس نمایندگان منتخب مردم و به طور کلی جایگزین کردن حکومت مشروطه و مبتنی بر قانون اساسی بجای حکومت استبدادی فردی تن دهد و با صدور فرمان معروف به فرمان مشروطه ایران را به جمع کشورهایی که دارای قانون اساسی بودند وارد نماید.
با در کنار هم قرار دادن شواهد و تحلیل اطلاعاتی که فراهم شد می توان چنـین نتیجه گیری کرد جنبش های اجتماعی ممکن است به طور مستقیم و یا غیر مستقیم و به صورت مثبـت یا منفی تحت تاثیر بازیگران خارجی و بین المللی قرار بگیرند، بازیگران خارجی و قـدرت هـای بـزرگ در راستای استراتژی سیاست خارجی و منافع جهانی و منطقه ای خود در جنبش های کـشورهای حـوزه ی نفوذ خود مداخله می کنند، با توجه به اینکه اولویت بندی اهداف و منافع ملـی در زمـان هـای مختلـف دستخوش تغییر می شود جهت گیری مداخله گرانه آنها نیز به سود یا زیان بازیگران داخلی تغییر می کند، کنار هم قرار گرفتن بازیگر خارجی مداخله گر و بازیگران خارجی حتما بـه منزلـه وابـستگی و مـزدوری بازیگر داخلی نسبت به قدرت خارجی نیست ، اقشار مشارکت کننده در جنبش تنباکو جیره خوار و وابسته به روس نبودند و اقشار شرکت کننده در جنبش مشروطه هم عامل و وابسته به انگلـستان نبودنـد بلکـه نوعی «اتحاد طبیعی » و همسویی منافع بوده است که این بازیگران را کنار هم قرار داده است ."