چکیده:
روششناسی بنیادین، مسیری است که نظریه در آن تولید میشود. بر این مبنا، معرفت اجتماعی سید قطب، ملهم از دو جریان ظاهرگرایی و کلام اشعری است. ضرورت بازگشت به عقاید نسل اول مسلمانان به شیوهای جهادی، اندیشه وی را به جریان سلفی نیز پیوند داده است. در پژوهش حاضر، با استفاده از فنون روش اسنادی و با رویکردی انتقادی در سطح توصیف و تفسیر، روششناسی بنیادین معرفت اجتماعی سید قطب در چهار حوزه بررسی شده است: 1) حوزه «عقیده» که در آن نوعی دوسویگی معرفتشناختی بین ساختار جامعه و عقاید مردم شناسایی میشود؛ 2) حوزه «جهاد» که در آن، پردازش نظریه تغییر اجتماعی مطرح شده است؛ 3) حوزه «تمدن اسلامی» و «انواع جامعه» که بر اساس عقیده، مفصلبندی شده است؛ 4) حوزه «علم و فرهنگ» که به اعتقاد سید قطب، از تکثر ذاتی برخوردار است. روششناسی بنیادین سید قطب، نوعی رویکرد انتقادی به شرایط اجتماعی و مکاتب فکری دارد و میتوان این رویکرد را با چهار مولفه «ارزشهای اسلامی و جامعه اسلامی»، «برگزیدگان و تغییر اجتماعی»، «ارزش و کنش» (پراکسیس) و «واقعگرایی» صورتبندی کرد. رواج مکاتب اجتماعی گوناگون، بهویژه مسئله استعمارگری غرب، به عنوان یکی از مهمترین زمینههای وجودی غیرمعرفتی در معرفت اجتماعی سید قطب، دغدغه احیای تمدن اسلامی را برای وی پدید آورد. نفوذ اندیشه اجتماعی سید قطب در دوره معاصر، بر برخی از حرکتهای جهادی (سلفی) در منطقه خاورمیانه و نیز بر وقایع اجتماعی کشورهایی مانند مصر و سوریه تاثیر گذاشته است. چنین وضعیتی، ضرورت تدقیق و بازخوانی معرفت اجتماعی سید قطب را مضاعف میکند
خلاصه ماشینی:
"به سوزنگر، ١٣٨٣: ٧٤ سید قطب بر اساس هستی شناسی اسلامی ، درباره گروه خالص و پاکی صحبت کرده است که با تأسی از نسل بی بدیل قرآنی یعنی صحابه و اتکاء به قرآن ، حرکت اجتماعی بزرگ خود را برای ساخت جامعه و تمدن اسلامی آغاز می کنند.
سید قطب با همین قالب فکری ، آیات مکی و مدنی قرآن را تفکیک و به ترتیب ، هر کدام را به تحکیم ارزش ها و برنامه عملی (سیاسی و اجتماعی ) در اسلام متصل کرده است : «قرآن مکی فقط به قضیه عقیده پرداخته و بیان تفصیلات نظام اسلامی و قوانین حاکم بر روابط موجود در این نظام را به تعویق انداخته است » (همان ، ٣٦).
٤- مؤلفه های رویکرد انتقادی در روش شناسی بنیادین سید قطب اندیشه اجتماعی سید قطب به ویژه در آخرین اثر وی ، یعنی «نشانه های راه »، نوعی بیانیه ١ برای بنیادگرایی اسلامی محسوب شده است ، اما باید دو رویکرد را درباره معرفت اجتماعی سید قطب از یکدیگر تفکیک کرد: از آنجایی که سید قطب قائل به بازگشت به سلف صالح است ، بنیادگرا محسوب می شود، اما همزمان ، این بنیادگرایی ، مستلزم حرکت و تغییر انقلاب گونه در جامعه است .
اینکه منبع معرفتی برای طرح ریزی تمدن اسلامی و نظریه های اجتماعی برآمده از دیدگاه اسلامی را صرفا با اتکا به قرآن مورد توجه قرار دهیم ، رگه هایی از جریان ظاهرگرایی را در اندیشه سید قطب هویدا می کند (قطب ، ١٣٤٣: ٧٠)."