چکیده:
علم و ایمان به عقاید دینی از مهمترین موضوعات کلام اسلامی شمرده میشوند. مبحث ایمان در کتب کلامی غالبا ذیل عنوان «الأسماء و الأحکام» مورد بررسی قرار میگیرد و، به تبع آن مسئلة علم نیز به میان میآید. علاوه بر چیستی علم و ایمان، تبیین رابطۀ آن دو نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. در این میان، امام خمینی; نیز در آثار خود علم و ایمان و همچنین کیفیت تعامل و دادوستد میان آندو را فراوان مورد بحث و تدقیق قرار داده اند. حضرت امام; بر این باور است که علم- در مقابل ایمان- عبارت است از تصدیق فکری و اعتقاد نظری. این علم از طریق دو منبع معرفتی برای انسان حاصل میشود: یا از راه «تأملات عقلانی» یا بهواسطۀ «اخبار دینی». این «ادراک عقلی» باید به «ایمان قلبی» تبدیل شود تا مفید و اثربخش واقع گشته، عمل و اخلاق از آن پدید آید. مراد از «ایمان» هم، «تنزل علم عقلانی به مرتبة قلب» میباشد. اعتقاد به ضرورت ابتنای ایمان دینی، بر اصول فلسفی- بهویژه بر اساس مبانی حکمت متعالیه- از سوی امام خمینی;، دیدگاه بدیعی در حوزة علم کلام است که در تقابل جدی با رأی بسیاری از متکلمان، فقها و محدثان قرار دارد.
خلاصه ماشینی:
"(1384: 11) از تحلیل و مداقه در این سخن دو نکتۀ مهم قابل استنباط است: نکتة اول: امام خمینی( اولین مرتبه از مراتب فهم اعتقادات دینی و ایمان آوردن به آنها را - پس از حصول آگاهی از طریق آیات و روایات – برای خواص از متدینان، مرحلۀ علم و، به تعبیر دیگر، برخورداری از ادراک نظری و برهانی به تعالیم عقلی دین میداند.
درخور ذکر است که امام خمینی(، در طرحی نو و بر خلاف بسیاری از متکلمان، برای مطلب فوق ـ یعنی برای ضرورت تقدم زمانی علم عقلی بر ایمان، به معنای ابتنای ایمان بر یک جهانبینی صحیح و عمیق، بهویژه بر اساس اصول فلسفۀ ملاصدرا، و همچنین دوسویهبودن رابطۀ علم و ایمان ـ اهمیت و حساسیت فراوانی قایل است و به ضرورت استواری و ابتنای ایمان بر یک جهانبینی برهانی فلسفی تصریح دارد: «بدان که ایمان به معارف الهیه و اصول عقاید حقه صورت نگیرد مگر به آنکه اولا آن حقایق را به قدم تفکر و ریاضت عقلی و آیات و بینات و براهین عقلیه 1 ادراک کند و این مرحله بمنزلۀ مقدمه ایمان است».
امام خمینی( به این مبنای مهم و سرنوشتساز- و البته پرچالش و مناقشهبرانگیز که بسیاری از متکلمان، فقها و محدثان از قدیم تا به امروز با آن سرسختانه به مخالف برخاستهاند- در موضعی دیگر چنین تصریح کرده است: و آن [مقام علم به عقاید دینی و امور تکوینی که مقدمۀ مقام دوم یعنی ایمان میباشد] چنان است که به سلوک علمی و برهان فلسفی ثابت نماید ذلت عبودیت و عزت ربوبیت [و، همچنین، سایر امور اعتقادی] را و این یکی از لباب معارف است که در علوم عالیه و حکمت متعالیه [فلسفۀ ملاصدرا] به وضوح پیوسته."