چکیده:
میزان اثرگذاری عالمان دین از بررسی دیدگاههای آنان امکانپذیر است. محمدامین استرآبادی، که بهعنوان مؤسس یا مروج مکتب اخباری شناخته میشود، از این مقوله جدا نیست. بررسی آثار و اندیشههای مکتب اخباری، بهخصوص بنیانگذار آن، از دیرباز مورد توجه جدی پژوهشگران بوده است. با اینکه اغلب کتب باقیمانده از استرآبادی از نظر حجم به حوزههای فلسفه و کلام مربوط میشود، نه بررسی کامل موضوعات فلسفی و کلامی و نه ایجاد یک روش منسجم اعتقادی، هیچیک، جزو اولویتهای او نیستند. اگرچه شاید در نگاه اول او هیچ علاقهای برای ارائة دیدگاههای کلامی نداشته باشد، با بررسی مسئلة علم الهی از دیدگاه او متوجه خواهیم شد که تعمیق و بررسی همة جوانب این موضوع مهم مورد اهتمام این عالم اخباری نیز بوده است. در این موضوع، استرآبادی در چهار اثر مهمش: المباحث الثلاثة، الفوائد الاعتقادیة، الفوائد المکیة و دانشنامة شاهی، علاوه بر بحث پیرامون کیفیت علم الهی و اشاره به دیدگاههای اندیشوران مسلمان، به مباحث دیگری همچون امکان علم الهی، ذاتی یا فعلی بودن علم الهی، کیفیت علم الهی و تأخیر یا عدم تأخیر آن میپردازد.
خلاصه ماشینی:
"» (همان) استرآبادی اظهار میکند که خداوند پیش از آفرینش هر شیء نیز به آن علم داشته است اما این علم اجمالی بوده است، نه علمی جزئی و تفصیلی به اشیاء موجود.
(استرآبادی، ب بیتا: برگ 2، ب سطر 12) رابرت گلیو با توجه به تقسیمبندی علم الهی به اجمالی و تفصیلی از سوی استرآبادی مینویسد: یکی دیگر از شاخصهای اصلی کتاب الفوائد المکیة گونهشناسی پیچیدهتر علم خداوند است.
علم «آفرینش» (انتقاش، دادن مادة جسمی به اشیاء) [این نفوس قبل از آنکه تبدیل به اشیاء مجزا شوند در جهان بیرون وجود دارند] (Gleave,2007:130) یکی از تحولات مهم دیدگاههای استرآبادی در این کتاب این است که ـ برخلاف آثار قبلی او که علم خداوند به ممکنات را قبل از خلقت نوعی علم اجمالی توصیف میکرد، نه علم تفصیلی ـ او تلاش میکند نشان دهد که علم خداوند به ممکنات نوعی علم تفصیلی است: علم عبارت است از علم دربارة یک شیء حتی علم اجمالی خداوند نیز عبارت است از علم او نسبت به خودش، چراکه او از صفت علم و آگاهی برخوردار است.
] اگر چه این دیدگاه به روشهای مختلفی بیان شده است، اما مفهوم آن در کتاب الفوائد المکیة توانایی بالقوة خداوند در بخشیدن وجود به آنها است و او نسبت به شرایط هر شیء ممکن علم دارد.
(استرآبادی، 1376: برگ 18 ب، سطر 20 ـ 21) علاوه بر این، گرچه نقل قولهای ارائه شده در اولین آثار استرآبادی در کتاب دانشنامة شاهی یافت نمیشود، اما باز از دوانی به عنوان شخصی که دیدگاهها و اندیشههای ابن سینا را مورد انتقاد قرار داده است یاد میشود."