چکیده:
آثار ادبی نهضت مشروطه در دهههای اخیر بهعنوان بخشی از مهمترین اسناد جامعهشناسان برای تحلیل مناسبات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دوران معاصر مورد توجه قرار گرفته است. سیداشرفالدین گیلانی ملقب به نسیم شمال، نقش بارزی در روشنگری عصر مشروطه داشته است. کمتر تحولی در عصر مشروطه صورت گرفته است که سیداشرف دربارۀ آن شعر نسروده باشد. در این پژوهش با روش بینارشتهای کوشیدهایم تا در دو بخش، به بازخوانی نظریة جامعهشناسی تبادلی تلفیقی پیتر بلاو در فضای کلی شعر عصر مشروطه و سپس در شعر سیداشرف بپردازیم. در بخش نخست با نگاهی اجمالی، محورهای کلان نظریۀ بلاو را در شعر عصر مشروطیت نشان دادهایم. در بخش دوم، گامهای چهارگانۀ نظریۀ تبادلی را در سه بخش بهصورت موردی در شعر سیداشرف واکاوی کردهایم. برای کاربست این نظریه که تلفیقی از رفتارگرایی اجتماعی و واقعیتگرایی اجتماعی است، اشعار سیداشرف از آغاز جنبش مشروطه تا شکست آن و ایجاد حکومت پهلوی اول، در سه گروه اشعار تبادلی انتقادی، اشعار تمجیدی سازمانبخش و اشعار خطابی تنذیری قرار گرفته است. هدف نهایی این پژوهش بررسی میزان اثرگذاری سیداشرف در جنبش مشروطه برپایۀ نظریهای اجتماعی، برای نشان دادن ساختارهای پیچیدة همگروهی میان انقلابیون و مردم در دورۀ مشروطه است.
خلاصه ماشینی:
"ازنظر وی، بیتوجهی به تعامل اجتماعی موجب کنار ماندن مردم و سلطانی لئیمان بر آنان خواهد بود: از عوام آن بد که رود به اسلام داد از دست عوام کار اسلام ز غوغای عوام است تمام داد از دست عوام همگی خفته و آسوده ز نیکی و بدی خواب مرگ ابدی به طنین مگسی جمله نیایند قیام داد از دست عوام سنت و شرع کتاب نبوی مانده ز کار عقل برخاسته زار جهل بنشسته به سلطانی این خیل لئام داد از دست عوام (بهار، ١٣٦٨: ٢٥٩) شاعران برای برانگیختن مردم با یادآوری گذشتۀ درخشان ، پهلوانان و پادشـاهان اسـاطیری میکوشند تا به واسطۀ عضویت در حرکت به سوی پیشرفت ، از منافع تمدن برخوردار شوند: ای دل غافل بر احوال وطن خون گریه کن خیز ای عاقل به این دشت و دمن خون گریه کن ای دریغا دستخوش شد کشور کاووس کی آه و واویلا که عمر مملکت گردید طی جای رطل جام می غولان نهادستند پی جای بلبل تکیه زد زاغ و زغن خون گریه کن (حسینی گیلانی، ١٣٧١: ٤٢١) فرخی یزدی نیز برای تشویق مردم اشارات دقیق تری به وجوه عظمت ایرانیان دارد: عید جم شد، ای فـریدون خوبت ایران پرست مستبدی خوی ضحاکی ست این خو، نه ز دست حالیـا کز سلم و تـور انگلیس و روس هست ایـرج ایـران سـراپا دست گیـر و پـایبسـت بـه کـه از راه تمـدن تـرک بـیمهـری کنـی در ره مـشـروطه اقـدام منـوچهـری کنـی (فرخی، ١٣٨٠: ٢٦٧) با تشدید بیماری مظفرالدین شاه ، زمینه برای حملۀ همه جانبه به حکومت قاجار فراهم شد."