چکیده:
سـفرنامه هـای تمثیلـی کـه بـا الهـام از آمـوزه هـای دینـی و روایـات مـذهبی تـالیف شـده انـد، در ادبیــات همــه جهــان قابــل مشــاهده اســت . در ادبیــات فارســی شــاهد ســفرنامه هــای تمثیلــی گونـاگونی هسـتیم کـه از مهـم تـرین آن هـا مـیتـوان بـه ارداویـراف نامـه و سـیرالعباد الـی المعـاد سـنایی اشـاره کـرد. ارداویـراف نامـه ، شـرح سـفری اسـت تمثیلـی کـه بـا وجهـه دینـی، مـذهبی و اخلاقـی نوشـته شـده و در نقطـه مقابـل آن ، سـیرالعباد سـنایی قـرار دارد کـه بـا صـبغه ای فلسـفی و عرفـــانی بـــه رشـــته نظـــم درآمـــده اســـت . از ویژگـــیهـــای فکـــری دو رســـاله ، خاســـتگاه سلســله مراتبــی آن هاســت کــه در ســیرالعباد بــه نظریــه مراتــب عقــول و در ارداویــراف نامــه ، بــر پایــه روایــات مــذهبی بــه ســه مرحلــه بهشــت ، بــرزخ و دوزخ اشــاره شــده اســت . در هرکــدام از این آثار، راهنمایـانی، هـدایت قهرمـان داسـتان را بـر عهـده دارنـد کـه ایـن راهنمـا در سـیرالعباد، پیـری روحـانی اسـت کـه مظهـر عقـل فعـال اسـت و در ارداویـراف نامـه ، دو فرشـته بـه نـام هـای سروش پاک و ایزد آذر. ایــن پــژوهش ســعی دارد بــا روش توصــیفی ـ تحلیلــی و بــا رویکــرد تطبیقــی، بــه بیــان شـباهت هـا و تفـاوت هـای ارداویـراف نامـه و سـیرالعباد سـنایی بپـردازد. در همـین راسـتا، پیشـینه پیـدایش ایـن آثـار مـورد بررسـی قـرار گرفـت و یافتـه هـای تحقیـق نشـان دادنـد کـه هـر دو اثـر، در زمــانی بــه رشــته تحریــر درآمــده انــد کــه اختلافــات دینــی و مــذهبی و تشــتت و پراکنــدگی آرا در اوج خــود بــوده اســت ؛ بنــابراین مــیتــوان ایــن گونــه برداشــت کــرد کــه ســفرنامه هــای روحــانی و تمثیلــی، زمــانی بــازگو مــیشــوند کــه هنــوز آزادی، مفهــومی فراگیــر نبــوده ، نویســندگان ایــن آثــار، ســفرنامه هــای خــود را بــرای تشــفای درون خــویش از آشــفتگیهــا و بینظمیهای دوران خلق میکردند.
خلاصه ماشینی:
پژوهش حاضر بر آن است تا به این پرسش ها پاسخ دهد: ـ شباهت و تفاوت ارداویراف نامه و سیرالعباد الی المعاد در چیست ؟ ـ سهم کدام یک از موارد بالا در کتاب های مذکور، بیش از دیگری است ؟ ـ آیا محتوای سیرالعباد، متأثر از ارداویراف نامه است ؟ از آنجــایی کــه ســیرالعباد و ارداویــراف نامــه ، بــا دو رویکــرد متفــاوت و توســط دو شـخص بـا دو صـبغۀ فکـری مجـزا بـه نگـارش درآمـده انـد، بنـابراین نمـیتـوان بـر تـأثیر سیرالعباد سـنایی از ارداویـراف نامـه پـای فشـرد؛ امـا از آنجـا کـه هـردو اثـر در یـک حـال و هــوا و موضــوع ســیر مــیکننــد، بــدون شــک مــیتــوان شــباهت هــای عمــده ای را میــان آنهـا یافـت ؛ هرچنـد ممکـن اسـت سـهم تفـاوت هـا و شـباهت هـا تقریبـا بـا یکـدیگر برابـر باشد.
پیشینۀ پژوهش تـاکنون پـژوهش هـای بسـیاری در ایـن زمینـه صـورت گرفتـه اسـت ، کـه از جملـه آن مــیتــوان بــه «بررســی چهــار ســفر روحــانی و معنــوی بــه دنیــای پــس از مــرگ » نوشــتۀ مانــدانا صــدرزاده (١٣٨١)؛ «مقایســۀ ســیرالعباد ســنایی و کمــدی الهــی دانتــه » از مــریم مشــرف (١٣٨٦)؛ «مقایســۀ نگــاه ارداویــراف نامــه و رســالۀ الغفــران در دنیــای پــس از مـــرگ » از گردآفـــرین محمـــدی و جلیـــل نظـــری(١٣٨٧) و «ســـفر روحـــانی ســـنایی و ابــوالعلا» نوشــتۀ مهــدی ســلمانی(١٣٨٨)، اشــاره داشــت ؛ بــااین حــال ، تــاکنون مقایســه ای بــین دو کتــاب ارداویــراف نامــه و ســیرالعباد الــی المعــاد ســنایی بــدین صــورت انجــام نشده و جـای خـالی ایـن تحقیـق در بـین تمـام پـژوهش هـایی کـه بـه طـور مسـتقل دربـاره این دو اثر انجام شده ، احساس میشود.