چکیده:
متخصصانی که بر مطالعه شهرهای تاریخی کشور تمرکز دارند، وقف را یکی از موثرترین عوامل در شکلیابی و حفاظت از بافت تاریخی آنها به شمار آوردهاند. علاوه بر شهرهای مذهبی که بخش عظیمی از بناهای غیر مسکونی آنها با همت واقفان فرم یافته است، شهرهای بسیار دیگری را میتوان یافت که تماما و یا شالوده اصلی آنها بر مجموعههای وقفی شکل پذیرفته است. به همین سبب است که مطالعه و بررسی کاربری پدیده وقف بر فرمیابی و توسعه بافتهای کهن شهرهای تاریخی ایران میتواند دستاوردهای سودمندی در ارائه طرحهای حفاظتی برای این بافتها به همراه داشته باشد. در این نوشتار تلاش گردیده است تا با بهرهگیری نتایج مطالعات اسنادی و مدارک تاریخی و نمونههای وقفی برجای مانده در بافت قدیم شهر تهران، نقش وقف در حفاظت از این بافت تحلیل و به عنوان الگویی در ماندگاری بافتهای کهن مورد سنجش و استناد قرار گیرد. بدین منظور، ویژگیهای شصت بنای وقفی محله بازار شهر تهران در فرمهای مطالعات میدانی ثبت و در قالب جداول و نمودارهایی برای استفاده در تحقیق آماده گردیدهاند. نتایج این مطالعه روشن ساخت که وقف را میتوان موثرترین عامل در جهت ماندگاری بافتهای تاریخی کشور محسوب داشت. این بدان سبب است که متعاقب وقف یک بنا، هر گونه دخالتی در آن (بدون اذن مراجع دینی) محدود میگردد. بهعلاوه در بسیاری از موارد، حسب نظر واقف، بخشهایی از درآمد موقوفات و رقبات آنها پیوسته در جهت مرمت و نگهداری اثر وقفی هزینه میشود. وقف به معنای حبس مال و استفاده از منفعت آن برای اهداف خاص، از رفتار های بشری در اعصار مختلف بوده که با ظهور اسلام و تاکید دین مبین بر اهمیت آن، در ادوار متاخر تر و در جوامع اسلامی به خصوص ایران، جایگاهی رفیع یافته است. اولین و مهم ترین هدف وقف همواره جنبه های مختلف اقتصادی و کمک به اقشار ضعیف جامعه می باشد. از این رو است که شاهد حجم عظیمی از موقوفات در ادوار مختلف زمانی از جنبه اقتصادی هستیم. این موقوفات زمانی می توانند از کارآیی ویژه ای برخوردار شوند که یک نهاد متولّی بتواند یک جهت یا مسیر خاص بدان ها دهد. در غیر این صورت احتمال می رود که کارآیی و بهره وری آنها در جهت موضوعات مختلف اقتصادی کاسته شود. از این روی سازمان اوقاف که نهاد متولّی این امر در کشور است همواره سعی می نماید که با استفاده از روش های مختلف در جهت ارتقای هر چه بیشتر اقتصادی این موقوفات گام بردارد. با توجه به این تفاسیر، در این پژوهش سعی شده تا ضمن معرفی جایگاه اقتصادی وقف، به بحث در ارتباط با چگونگی ارتقای اقتصادی موقوفات پرداخته شود.
خلاصه ماشینی:
در این نوشتار تلاش گردیده است تا با بهرهگیری نتایج مطالعات اسنادی و مدارک تاریخی و نمونههای وقفی برجای مانده در بافت قدیم شهر تهران، نقش وقف در حفاظت از این بافت تحلیل و به عنوان الگویی در ماندگاری بافتهای کهن مورد سنجش و استناد قرار گیرد.
عمدهترین پرسشهایی که در این پژوهش تلاش گردیده تا بدانها پاسخ گفته شود عبارتند از: - آیا نوع عملکرد بناها و آثار وقفی بافت تاریخی شهر تهران در ماندگاری و حفاظت از آنها موثر است؟ - آیا میتوان نقش متفاوتی را بین آثار و عناصر وقفی در حفظ بافت تاریخی شهرها قائل گشت؟ - چگونه پدیده وقف درحفظ بافت کهن شهرها اثرگذار است؟ فرض بر آن است که: - بناهایی که با نیت کاربری مذهبی وقف شدهاند، بهتر از بناهای وقفی فاقد کاربری مذهبی موجودیت خود و بافت تاریخی شهر را حفظ کردهاند.
ق که اخضر علی شاه از وضعیت محلههای پایتخت تهیه شده نیز همخوانی دارد زیرا او محله بازار را، بعد از ارگ، از کوچکترین محلههای تهران محسوب و آن را محله سکونت تجار، کسبه، رجال و عدهای خارجی مینگارد[6] موقوفات تجاری: بدون شک کاروانسراهای درون شهری، سراها، تیمها و تیمچهها را میتوان اصلیترین بناهای تجاری مرتبط با بازار به شمار آورد[7] از این نوع بناها مجموعا دوازده مورد شناسایی قرار گرفت که متأسفانه هیچ گونه اطلاعاتی در مورد ویژگیهای معماری آن-ها در منابع یافت نشده و فقط اسامی آنها در منابع عهد قاجار درج گردیده است.