چکیده:
باد یا جریان هوا در قرآن کریم با لفظ «ریح » و «ریاح » چهل و دو بار و با تعبیر «تصریف الریاح » دو بار آمده است . از مهم ترین ویژگیهای بـاب تفعیـل تکثیـر، مبالغه و تکرار است . ریشه «صـرف » در لغـت از جملـه بـه معنـای بازگردانـدن چیزی از حالتی به حالت دیگر است . دانش امروز گویای استعداد جریان های هوا برای تغییرات کمی سمت و سرعت و تغییرات کیفی دما، «نم » و «امگا» اسـت . این معانی در ظرف تصریف میگنجد ولی اگـر ریشـه «دور» و «دول » اسـتفاده میشد، شاید فراتر از تغییر کمی جهت به عنوان ویژگی قابل درک بـاد، معنـایی دیگر پیش رو نبود. چنانکه التبیان میگوید: «تصریف الریاح : تحویلها مـن حـال الی حال جنوبا و شمالا و ...». دانش امروز، جریان های هوا را عمدتا متاثر از سـه نیروی «شیب فشار هوا»، «کوریولیس » و «اصطکاک» می داند که دچـار تغییـر سمت و سرعت میشوند و به دنبال آن با گذر از روی آب هـا و خشـکیهـا و بـا گذر از عرض های جغرافیایی گوناگون ، مقادیر نم و دمای آن ها تغییر مـیکنـد و به تغییرات جوی کوتـاه و بلندمـدت مـی انجامنـد. همچنـین همپـایگی نشـانه «تصریف ریاح » در آیات مورد پژوهش با «اختلاف شب و روز» و «نزول بـاران » میتواند گویای اهمیت الگـوی پیوسـته بادهـا باشـد. یعنـی اثرپـذیری بادهـا از اختلاف پاندولی شـب و روز سـبب مـوجی شـدن آن هـا، نـزول و صـعود هـوا و بارش های آسمانی میشود. در الگوی جهانی چنانچه بادها بدون «تصریف » بود، سرزمین های پهناور درون خشکیها از حیات کنونی انسانی، جـانوری و گیـاهی تهی بود زیرا آب نداشت .
خلاصه ماشینی:
آیا براساس مطالعات صورت گرفته روی ریشۀ صرف ، خاصیت بازگردشـی بادهـا، اصلی ترین اشارة این تعبیر قرآنی می تواند باشد؟ صرف در لغت به معنای بازگرداندن چیزی از حالتی به حالت دیگـر و تبـدیل آن بـه چیز دیگر [١٩، ص ٤٨٢] و یا بازگرداندن شی ء از صورتش [٤، ج ٩، ص ١٩٠] آمده است .
در التبیان فی تفسیر غریب القرآن نیز آمده است : «تصریف الریاح : تحویلهـا مـن حـال إلـی حال جنوبا و شمالا و دبورا و صبا و سائر أجناسـها» [٢، ج ١، ص ٩٩].
در این تفسیر معنای تصریف الریاح اینچنین بیان شده است : «وزش باد بطور دائره است .
تعریف باد به عنوان حرکت هـوا در سـال ٥٧٠ پـیش از مـیلاد توسـط آناکسـیماندر [٥١] قابل توجه است و نیـز در کنـار آن آرای تئوفراسـتوس (٣٣٠ پـیش از مـیلاد) در کتاب نخستین پیش بینی دستی هوا در زمینۀ نشانه های نیرو و سمت بـاد قابـل تحقیـق است .
باد در ایـن ارتفـاع کـه نیـروی اصـطکاک بـه حـداقل و نیـروی کوریولیس با نیروی گرادیان فشار به تعادل رسیده است [٥٢، ص ١٨]، بیشـترین میـزان انحراف را یافته و موازی هم فشارها میشود و در نتیجه سریع تر میوزد که در این حالـت این بادها به بادهای زمین گرد (Geostrophic) موسومند (شکل ٧).
تاج التراجم فی تفسیر القـرآن للاعـاجم ، تحقیق نجیب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی ، تهران : نشر علمی و فرهنگی .