چکیده:
علیت و علت فاعلی همواره بخشی از تأملورزی فیلسوفان بوده است. فیلسوفان پیش از ملاصدرا علت فاعلی را با معیارهای متنوعی تقسیم میکردند و صدرا بهتدریج تقسیم آنان را توسعه داده و علت فاعلی را به گونهای تقسیم کرد که با نوآوری همراه بود. طرح نظریه فاعل بالتسخیر از جمله این نوآوریها بود. این نظریه در میان تقسیمبندیهای متنوعی که صدرا از اقسام فاعل دارد، دچار ابهام، تفسیرهای متفاوت، سوء فهم و نقدهای جدی شده است. این نوشتار با تبیین اصطلاح صدرایی از فاعل بالتسخیر و ارائه دو تقریر از آن، تلاش میکند تفسیرهای ناقص و سوء فهمها را رفع کرده، نشان دهد که فاعل بالتسخیر یک نوآوری صدرایی است که در نظام فلسفی ملاصدرا معنا دارد و تقسیم تسخیر به انواع مختلف طبیعی، نفسانی و عرضی همگی اثبات میکند که وی توانسته است اقسام دیگری از فاعلیت را طرح کند که مسبوق به سابقه نبوده است.
خلاصه ماشینی:
این نوشتار با تبیین اصطلاح صدرایی از فاعل بالتسخیر و ارائه دو تقریر از آن، تلاش میکند تفسیرهای ناقص و سوء فهمها را رفع کرده، نشان دهد که فاعل بالتسخیر یک نوآوری صدرایی است که در نظام فلسفی ملاصدرا معنا دارد و تقسیم تسخیر به انواع مختلف طبیعی، نفسانی و عرضی همگی اثبات میکند که وی توانسته است اقسام دیگری از فاعلیت را طرح کند که مسبوق به سابقه نبوده است.
برای تبیین این مسئله که فاعل تسخیری در نظام صدرایی نظریهای فلسفی است، با پرسشهای بسیاری مواجهیم که مهمترین آنها از این قرار است: تقسیمبندی فاعل و نیز جایگاه فعل و فاعل تسخیری در اندیشه صدرا چیست؟ آیا وی رویکردی متمایز دارد و آیا دیدگاه وی انسجام لازم را دارد؟ جایگاه و ربط فاعل بالتسخیر با منظومه فکری او چگونه است؟ چرا وی در مقابل دیدگاه پیشینیان به این رویکرد متمایز میرسد و اساسا صدرا با طرح فاعلیت تسخیری در مقام حل چه مشکلی است؟ این نوشتار با توجه به چهار پرسش نخست، تلاش میکند با بررسی اجمالی در کلام متفکران متقدم و تبیین طبقهبندی فاعل و جایگاه آن، ماهیت فاعل بالتسخیر را در نظام صدرایی توضیح دهد.
در نقد این نظر هم میتوان گفت اولا، ایشان تسخیر را به امور متقوم به فاعل تسخیرکننده منحصر کرده و به تسخیر حقیقی و مجازی توجه نکرده است؛ ثانیا، در دیدگاه ایشان مشخص نیست که فاعل بالتسخیر قسیم دیگر علتهای فاعلی است یا اینکه قسم جداگانهای است.