چکیده:
«ادب» و «تادیب» از مفاهیمی هستند که در قرآن کریم به کار نرفته اند، ولی در روایات استعمال زیادی داشته و در امور تربیتی کاربرد فراوانی دارند. این دو واژه معانی متعددی دارند که در این پژوهش، پس از ریشه یابی و اشاره به سیر تطور معنایی آن ها، معنای غالب و اصلی که مطلق امر نیکوست، تعیین گردیده است. با توجه به ارتباط این دو واژه با برخی واژه های مربوط به تربیت؛ شباهت ها و تفاوت های آن با تربیت و واژه های مشابه یا مرتبط دیگر مورد بررسی قرار گرفته و در این راستا به نسبت سنجی ادب با واژه های: تربیت، سیره، سنت، اخلاق، عمل، تهذیب، تزکیه و علم مبادرت شده است.
خلاصه ماشینی:
اساسا در درون معناي أدب ، «حسن » نهفته است (ابن عباد، المحيط في اللغۀ ١٤١٤: ٩/ ٣٧٨) و از افعال زشت به دور ميباشد (زبيدي، همان : ١/ ٢٩٦) بنابراين ، چنان که علامه طباطبايي نيز اشاره دارد، اين واژه هميشه به صورت مثبت به کار ميرود (طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن ١٤١٧: ٦/ ٢٥٦) و به کار بردن عبارت «سوءالأدب » نيز نوعي مجازگويي است .
٣. نسبت بين سيره و سنت با توجه به معاني لغوي ذکرشده براي «سيره » و «سنت » مي توان گفت : اين دو واژه در لغت به يک معنا مي باشند (ابن زکريا، همان : ٤٦٦) و آن عبارت است از: «حالت ، روش و طريقة پيموده شده ».
در حاليکه در «سنت » و «سيره » چنين اختصاصي نيست و بدون مجازگويي، به سنت و سيره خوب و بد تقسيم ميشود؛ چنان که در لسان العرب تصريح ميکند: «والسنه : السيره ، حسنۀ کان أو قبيحۀ» (٦) چنان که ذکر شد، واژة «أدب » در قرآن نيامده است ، ولي واژة سنت در قرآن (٧) و به همان معناي لغوي و مستعمل قبل از نزول به کار رفته است ، مگر اين که قرينه اي بر استعمال آن در معناي مجازي درکار باشد.
نسبت بين ادب و تهذيب تربيت از مادة «ربو» است ، اين واژه در معناي تهذيب نيز استعمال ميشود (بناري، نگرشي بر تعامل فقه و تربيت ١٣٨٨: ٥٩)، اما فرق تربيت و تهذيب در اين است که : «تربيت » به فرايند ايجاد تغيير و تحول در متربي به دست انسان ديگر و «تهذيب » به فرايند ايجاد تغيير به دست خود متربي اشاره دارد (اعرافي، همان : ١/ ٢٥).