چکیده:
در منابع حدیثی شیعه، روایاتی وجود دارد که بر اساس آن ها، دو نوع طینت به نام «علیین» و «سجین» یا «جنت» و «نار» وجود دارد: مومنان و پیروان اهل بیت از طینت علیین یا جنت آفریده شده اند و کفار و دشمنان اهل بیت از طینت سجین یا نار. بر این اساس، گروه نخست بواسطۀ طینت خوبشان، صالح و نیکوکار خواهند بود و نهایتا وارد بهشت خواهند شد و گروه دوم بواسطۀ طینت ناپاکشان، بدکار و جهنمی خواهند شد. این روایات که شمار آن ها معتنابه است شبهاتی را در پی داشته از جمله تضاد آن ها با مسالۀ اختیار و عدل و لطف الهی. محدثان و متکلمان شیعه، برای رفع این تضاد، دیدگاه های مطرح کرده اند. در مقالۀ حاضر، پس از نقل بعضی از این روایات، اجمالا به دیدگاه های متقدمین اشاره خواهد شد و از میان متاخرین، دیدگاه امام خمینی (ره) به تفصیل، تبیین، نقد و بررسی خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
در اولین روایت این باب می خوانیم : علی بن الحسین (علیهما السلام ) فرمود: خـدای عـز و جـل دل هـا و پیکرهـای پیغمبران را از طینت (گل و سرشت ) علیین آفرید، [اندازه گیری کـرد] و دل هـای مؤمنان را هم از آن طینت آفرید و پیکرهای مؤمنان را از پایین تر از آن قـرار داد [آفرید] و کافران را از طینت سجین آفرید، هم دل ها و هم پیکرهایشان را، آنگاه این دو طینت را (هنگام خلقت آدم ) ممزوج ساخت ، به همین دلیل از مؤمن کـافر متولد شود و کافر مؤمن زاید (زیرا فرزنـدان آدم اسـتعداد ایـن دو مرتبـه را پیـدا کردند) و نیز به همین سبب به مؤمن گناه و بدی رسد و به کـافر ثـواب و نیکـی (زیرا طینت هر یک از آنها به طینت دیگری ممزوج است )، پس دل های مؤمنـان بدانچه از آن آفریده شده گرایند و دل هـای کـافران بدانچـه از آن آفریـده شـده تمایل کنند (کلینی ، ١٤٠٧: ٢/٢).
به باور وی ، در باب دوم و سوم ، روایات صحیح یا حسن وجود دارد، اما محتوای این روایات ، مخالف با اصول تثبیت شده در روایات ، مانند اصل عـدل و لطـف الاهـی ، خلقت همه ٴ انسان ها بر اساس فطرت توحیدی و اصل اختیار بشر و نفی جبر است و به سبب همین مخالفت ، باید همه ٴ این روایات را کنار بگذاریم یـا بگـوییم ایـن روایـات ، تأویلی دارد و نباید به ظاهر آنها تمسک کرد؛ حال چه وجه درست تأویل را بدانیم یـا ندانیم (شعرانی ، در: مازندرانی ، ١٣٨٢: ٤/٨).