چکیده:
برای حل ابهامات متنی شاهنامه، از منابع متعددی استفاده شده است؛ نظیر متون تاریخی، متون اساطیری، فرهنگهای لغت، متون حماسی و ... . اما تاکنون به منابع تصویری بهمثابة منبعی در شاهنامهپژوهی توجه نشده است. مقصود از منابع تصویری، نگارههای نسخ مصور شاهنامه است. این نگارهها بیشتر با رویکردی تزئینی و هنری بررسی شده و تاکنون از آنها بهمثابة یک منبع پژوهشی استفاده نشدهاست. این جستار سعی دارد تا به منابع تصویری، با رویکردی پژوهشی نظر کرده و از آن برای رفع ابهامات متنی شاهنامه بهره بگیرد. یکی از ابهامات شاهنامه، هویت اولاد است. در شاهنامه دربارة هویت اولاد توضیح چندانی داده نشدهاست. این ابهام متنی به ابهام تصویری منجر شده بهگونهای که در نگارهها نیز به تبع متن، اولاد با هویتی دوگانه ترسیم شدهاست. این جستار هویت اولاد را در نگارههای شاهنامه جستجو کرده و سپس به چرایی گزینش هویت دوگانة اولاد در نگارهها پاسخ میگوید. پژوهشهای متنی، اولاد را با هویت دیو معرفی میکنند. پژوهش حاضر، ضمن نظر داشتن به پژوهشهای متنی، درصدد است تا هویت اولاد را از لابهلای منابع تصویری جستجو کند. این پژوهش با بررسی قدمت نگارهها، بررسی قدیمترین نسخ مصور شاهنامه، کمیت نگارهها، ارتباط نگاره با متن، تمرکز مکانی نگارهها و ... هویت انسان را برای اولاد مکشوف میسازد. همچنین نشان میدهد که خاستگاه هویت دیو برای اولاد، ایران نیست بلکه این استنباط منشأ هندی دارد؛ حالآنکه تصور اولاد به مثابة انسان، دارای خاستگاه ایرانی است.
خلاصه ماشینی:
فرهنگ های فارسی با خاستگاه هند نیز هویت دیوگونه برای اولاد قائل میشوند و او را یکی از دیوهای مازندران قلمداد میکنند (شاد، ١٣٣٥: ذیل اولاد؛ رامپوری، ١٣٦٣: ٩٦، ذیل اولاد؛ قوام فاروقی، ١٣٨٥: ١٨٠، ذیل اولاد؛ برهان ، ١٣٣٠: ١٨٧، ذیل اولاد؛ انجو، ١٣٥١: ذیل اولاد).
در برخی از فرهنگ های شاهنامه ، ذیل نام اولاد، تنها خان پنجم رستم شرح داده شده و دربارة هویت او هیچ توضیحی نیامده است (رستگار فسایی، ١٣٨٨: ذیل اولاد؛ فضیلت ، ١٣٨٩: ذیل اولاد؛ عادل ،١٣٧٢: ذیل اولاد).
در این مقالات نام اولاد ذیل دیوهای شاهنامه ذکر شده ، اما در مورد دلیل انتساب هویت دیوگونه ، هیچ توضیحی داده نشده است (برزگر خالقی، ١٣٧٨: ٩٦؛ گلی، ١٣٨٦: ١٥٣-١٧٢).
گابریل وندنبرگ از شاهنامه های مصور هرات ، کشمیر و شاهنامۀ مورخ ١٠١٧/١٠١٦ محفوظ در موزة متروپولیتن نیویورک یاد میکند که در آن ها اولاد با پیکرة دیو ترسیم شده است (٤٢ :٢٠١٢ ,Van den Berg).
حاصل آنکه ، نگاره های متقدم ، اولاد را با پیکرة انسان ترسیم کرده اند و کهن ترین نمونه های آن متعلق به قرن ٨ است ؛ حال آنکه تجسم اولاد به مثابۀ دیو، دو قرن بعد یعنی در قرن ١٠ آغاز میشود و قدمت هویت انسانی اولاد در منابع تصویری را نشان میدهد.
در مجموع ، ١٧ نگاره از خان پنجم و هفتم ، اولاد را دیو پیکر ترسیم کرده اند که ٧٠% آن (معادل ١٢ نگاره ) متعلق به شاهنامه های هند است .
در مجموع ، ١٧ نگاره از خان پنجم و هفتم ، اولاد را دیو پیکر ترسیم کرده اند که ٧٠% آن (معادل ١٢ نگاره ) متعلق به شاهنامه های هند است .