چکیده:
قالب غزل در ادبیات فارسی سابقهای طولانی دارد و در ابتدا فقط برای بیان احساسات و عواطف عاشقانه به کار گرفته میشد. سپس، با شکلگیری عرفان و تصوف در خدمت اهل عرفان و رمز و رازهای عرفانی قرار گرفت. تحول آشکار این قالب از سنایی آغاز میشود و در نوع عاشقانه با سعدی به اوج کمال میرسد. یکی از ویژگیهای سعدی در عرصۀ غزلسرایی، بیان روایت در قالب غزل است که این گونه از غزل را «غزل- روایت» مینامیم. در این مقاله کوشش شدهاست تا نخست، «غزل- روایت1»های سعدی طبقهبندی شود و سپس، به تحلیل ساختاری غزل- روایتهایی که از نوع «گفتوگو» هستند و همچنین به بررسی عناصر متغیر در غزل- روایتهای نوع «حکایت» پرداخته شود. حاصل این پژوهش چنین بودهاست: از مجموع 701 غزل سعدی، 89 غزل- روایت در میان آنها یافت شد که 5 مورد آن از نوع غزل- روایتهایی هستند که عنصر اصلی آنها «گفتوگو» است. تعداد 27 مورد غزل- روایتهای «وصفی» و 57 مورد نیز غزل- روایتهایی هستند که ساختار «حکایت» دارند. همچنین در این گونۀ اخیر از غزل- روایتها، برخی از عناصر داستانپردازی؛ نظیر: گفتوگو، شخصیت، زاویۀ دید، مکان و زمان نیز مورد بررسی قرار گرفتهاست.
خلاصه ماشینی:
در این مقاله کوشش شده است تا نخست ، «غزل - روایت ١»های سعدی طبقه بندی شود و سپس ، به تحلیل ساختاری غزل - روایت هایی که از نوع «گفت وگو» هستند و همچنین به بررسی عناصر متغیر در غزل - روایت های نوع «حکایت » پرداخته شود.
همچنین در این گونۀ اخیر از غزل - روایت ها، برخی از عناصر داستان پردازی؛ نظیر: گفت وگو، شخصیت ، زاویۀ دید، مکان و زمان نیز مورد بررسی قرار گرفته است .
شیوة انجام پژوهش بدین گونه بوده است : ابتدا بـه تقسـیم بندی انواع غزل های روایی پرداخته شده ، سپس گونه هـای غزلیـات روایـی سـعدی معرفـی گردیده است و درمبحث دیگر، عناصر متغیر غزل - روایت های نوع «حکایت » مـورد تحلیـل قرار گرفته اند.
درتمام این نوع غزل ها، نخست مقدمه ای از زبان شخصیت اصلی روایت (سعدی) بیان میشـود، سـپس در میـان غـزل هـا از تمثیل استفاده میشود و در نهایت ، ابیات پایانی به گفـت وگـو بـین سـعدی و طـرف مقابـل (شخصیت دوم گفت وگو) اختصاص مییابد.
در تمامی این غـزل - روایـت هـا یـک طرف گفت وگو، سعدی و طرف مقابـل ، جـزء شخصـیت هـای «تیپیـک » اسـت و هرگـز از شخصیت های «شناخته شده »، «نمادین » و «نامعلوم » استفاده نشده است .
در مجموع ، غزل - روایت های نوع «گفت وگو»٦/٥٠ درصد کل غـزل - روایـت هـا را بـه خود اختصاص داده است که کاربرد کمتر این نوع غزل - روایت ها نسبت به سایر غـزل هـای روایی، نشان دهندة آن است که سعدی کمتر به بیان مفاهیم نظر داشته و در مقابـل ، اهمیـت بیشتری برای روایت پـردازی قائـل بـوده اسـت .