چکیده:
چکیده: با طبقهبندی علوم در اثر وسعت اندیشه و دامنه دانش مسلمانان طی قرون اولیه هجری بود که پایه شکلگیری دانشی به نام دایرهالمعارفنویسی فراهم آمد. دایرهالمعارفها با اهداف و انگیزههای مختلف و گاه مشابه، متضمن تعریف و شرح خلاصهای از علوم شناخته شده هر عصر هستند. محتوای علم یا علوم مندرج در دایرهالمعارفها میتواند مبنایی برای تقسیمبندی این دست از آثار در دو دسته «عمومی» یا چند علمی و «تخصصی» یا تک علمی باشد. در این میان ساختار و محتوای عجایبنامهها آنها را به عنوان نوع سومی از دایرهالمعارفها مطرح مینماید که وجه غالب عجایب علوم ویژگی بارز دانشهای مطروحه در آنها است. اگرچه تاثیر نگرش یونانی در نخستین طبقهبندیها از علوم و در دایرهالمعارفها، موجب نادیده انگاشته شدن تاریخ در زمره علوم گردیده؛ اما علم تاریخ به عنوان یکی از نخستین علوم مورد توجه مسلمانان از همان آغاز جای خود را در میان دیگر علوم یافت لذا بدیهی به نظر میرسید که به موازات ارج و اهمیت یافتن هرچه بیشتر تاریخ؛ این علم جایگاه و موقعیت مهمتری در طبقه بندی عرضه شده از جانب دایرهالمعارفنویسان را بدست آورد. در این مقاله تلاش بر آن است تا با طرح سؤلات و ارائه فرضیاتی چگونگی جایگاه تاریخ و تاریخنگاری در دایرهالمعارفها مورد تبیین قرار گرفته و نسبت عجایبنامهها با دایرهالمعارفها نیز تشریح گردد.
خلاصه ماشینی:
اگرچه مباحث مطرح شده در بخش علوم شریعت ، دربـارة دانشـمندان تنزیـل ، تأویـل و دانشمندان روایات نیز دارای ارزش تاریخی است (به رغم اینکه اخوان الصفا با گـرایش هـای شیعی به تألیف رسائل خود دست زده بودند)؛ اما با نفی تعصب درمـورد مـذهب ، سـعی در حفظ بی طرفی در نگارش مباحث مـذهبی داشـته انـد (قلیـزاده ، ١٣٨٨: ١٣٨-١٤٠)؛ بنـابراین می توان رسائل دینی و مذهبی آنان را نمونۀ کاملی از یک تـاریخ نگـاری مـذهبی - اسـلامی دانست که با رعایت بی طرفی و بی تعصبی نوشته شده است ؛ زیرا این بی طرفی موجب شد تا میان محققین دربارة مذهب آنان اختلاف ایجاد شود؛ به هرحال مهم ایـن اسـت کـه پیشـنهاد کردن تاریخ به عنوان علم ، برای نخستین بار در این رسائل مطرح می شود.
نگارش این دایره المعارف تاریخی از جنبۀ دیگری نیز قابل توجه و بررسـی اسـت و آن هـم عصری مؤلف با دانشمند بنام مسلمان ابوعلی سینا است ؛ زیرا در زمانی که بوعلی در نگارش آثار خود و در طبقه بندی علوم ، متأثر از واضعان علوم اوایل ، جایی برای علم تـاریخ درنظـر نمی گیرد، بیرونی دایره المعارفی بـا محوریـت تـاریخ مـی نگـارد؛ درواقـع بیرونـی بـه عنـوان اندیشمندی انسان شـناس ، مشـاهده گـر گسـترش مرزهـای حـوزه تمـدن اسـلامی و آشـنایی مسلمانان با فرهنگ ها و آموزه های جدیـد دیگـر ملـل بـود و ازسـوی دیگـر ازدسـت رفـتن فرهنگ و آداب و رسوم ایران پیش از اسـلام و مـردم مشـرق زمـین و سـرزمین هـایی نظیـر خوارزم و پیرامون آن را نمی توانست از نظر دور دارد.