چکیده:
یکی از مهم ترین سازه های بومی ایران در ارتباط بـا اقتـصاد کـشاورزی ، بناهـای موسوم به کبوترخانه است . استان اصفهان از مناطقی است که در زمینـه پیـشینه و ساخت کبوترخانه در تاریخ بومی ایران نقش بسزایی داشته است . از آنجـایی کـه کبوترخانه های گلپایگان و خوانسار تاکنون از نظر تاریخی و باسـتان شناسـی بـه دقت مطالعه نشده اند، پژوهش حاضر در تلاش است ؛ اهمیت بناهای مـذکور را در این پهنه ی فرهنگی با توجه به مناسبات سیاسی ، اقتـصادی و جغرافیـایی روشـن سازد. روش بـه کـار رفتـه عـلاوه بـر مطالعـه منـابع تـاریخی ، فعالیـت میـدانی باستان شناسی ـ بررسی پیمایشی فشرده ـ است . به منظور دستیابی به اهداف یـاد شده ١٤٦ کبوترخانه در شهرستان های گلپایگان و خوانسار شناسـایی ، سـپس از نظر تاریخی ، الگوی پراکنش ، عملکرد، میزان فعالیـت ، قـدمت و معمـاری مطالعـه شده اند. نتایج پژوهش نشان می دهـد بیـشتر کبوترخانـه هـا در امتـداد رودخانـه درازرودخانه گلپایگان و رودخانه ی خوانسار پراکنده شـده و عمومـا مربـوط بـه اواخر دوره قاجار بوده اند. کبوترخانه های خوانـسار و گلپایگـان بـرخلاف سـایر کبوترخانه های مناطق اصفهان که اسـتوانه ای شـکل هـستند، بـا نقـشه چهـارکنج (مـستطیلی ) بنـا شـده انـد. یافتـه هـای دیگـر پـژوهش نـشان مـی دهـد کـارکرد کبوترخانه های خوانسار و گلپایگان همانند سایر کبوترخانه های مناطق دیگر ایران تولید کود برای تقویت زمین های کشاورزی بوده است .
Dovecotes are amongst the most important Iranian native structures which are associated with agricultural economy. Isfahan province is amongst the areas which played an important role in the background and formation of dovecotes in Iranian native history. Since dovecotes of Golpayegan and Khvansar had not been studied in a historical and archeological point of view، the aim of this research is to clarify the importance of these buildings in cultural field based on political، economic and geographical relations. This study is used the historical texts along with archeological field survey. Aiming to get the above mentioned purposes، 146 dovecotes have been identified in Golpayegan and Khvansar، and then، this assemblage has been studied in terms of architecture، function، age، activity، and settlement and distribution pattern. The results show that most of these dovecotes are assessed along the Golpayegan and Khvansar rivers and generally belong to Qajar era. In terms of typology، these dovecotes had square plan which is different from cylindrical plan of Isfahan dovecotes. Other finding of this research is that dovecotes of Golpayegan and Khvansar had been used such as other dovecotes of Isfahan for production of fertilizer used for strengthening agricultural lands.
خلاصه ماشینی:
در رابطـه بـا کبوترخانه های ایران به ویژه اصـفهان مطالعـاتی توسـط پژوهـشگران داخلـی و خـارجی صورت گرفته است ؛ اما به دلیل پراکنش قابل توجه و نیز معماری متفاوت کبوترخانه هـای گلپایگان و خوانسار انجام پژوهشی مستقل در این زمینه ضروری می نماید.
P. 14; که به توصیف کبوترخانه های دوره صفوی و قاجار پرداخته اند، می تـوان بـه ژان بابتیـست تاورنیه ، ١ توماس هربـرت ، ٢ آدام الئـاریوس ،٣ ژان شـاردن ٤ (تـصویر١)، انگلبـرت کمپفـر (تصویر٢)، اوژن فلاندن ، ٦ لیدی شل ،٧ دکتر ویلز،٨ ارنست هولستر، ٩ دیولافوا (تـصویر٣)، هنری رنه دالمانی ، ١١ آرتور دو گوبینو، ١٢ لرد کرزن ،١٣ آبراهام ویلیـام جکـسن ، ١٤ فردریـک الیزابت بیزلی (١٣٧٤)، مجموعه مقالات هنرهای ایران ، زیر نظر رونالد دبلیو فریـه ، ترجمـه پرویـز مرزبـان ، صص ١١٨ـ١٠٩، تهران : نشر و پژوهش فرزان ، ص١١١.
اگر چه به نظر می رسد ممنـوعیتی بـرای دهقانـان در سـاخت و بهـره بـرداری از سـاخت کبوترخانه ها وجود نداشته است ؛ اما کبوترخانه های خوانسار و گلپایگان به علـت مخـارج نسبتا سنگین ساختمان سازی و نیز کمبود زمین هایی که در مالکیت خرده مالکین قرار داشته بیشتر در اختیار مالکین عمده بوده اند.
بـا مطالعـه نقشه های پراکندگی کبوترخانه های شهر گلپایگان و خوانسار و بررسی آنها می توان پی برد که عامل تعیین کننده دیگر در استقرار آنها، نزدیکی به رودخانه درازرودخانه در شهرسـتان گلپایگـان و رودخانـه خوانـسار بـوده اسـت همچنـین در ایـن بررسـی معمـاری بیـشتر کبوترخانه ها از نوع چهارکنج (مستطیلی ) بوده است ؛ از این نظر بـا سـایر کبوترخانـه هـای اصفهان متفاوت اند، اما کارکرد آنها (تولید کود) و مصالح (خشت و گل ) مشابه بـوده اسـت .