چکیده:
سفینة تبریز (723-721ق)، نوشتة ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی، آینهای است که اوضاع فرهنگی و علمی و ادبی تبریز را در فاصله قرن ششم تا اواسط قرن هشتم نشان میدهد. این اثر، تنها منبع شناخته شدهای است که به نقل از «امالی» امینالدین حاجی بُله تبریزی (م.720ق) به محل زندگی خاقانی شروانی در تبریز اشاره دارد. چنانکه بر اساس حکایت آمده در سفینه، خانة خاقانی در میدان کهن تبریز واقع بوده است. هدف این جستار، پاسخ به پیشنهاد علمی دکتر شفیعیکدکنی، دربارة یافتن اطلاعاتی در خصوص میدان کهن و اهمیت داشتن این امر جهت شناسایی محدودة خانة خاقانی است. براساس یافتههای تحقیق، عرصة میدان کهن تبریز واقع در محله مهادمهن در سیر تطور زمان از میان رفته و اینک یادگارهایی از آن با قراین تاریخی باقی مانده است. نویسندگان این مقاله با پرداختن به قراین موجود، علاوه بر بررسی محدوده میدان طی قرن ششم تا زمان حاضر، بنابر شواهد و مستندات تاریخی سعی در بازشناسی مسیر بازگشت خاقانی از ضیافتی از راه دروازه سنجاران و دیدارش با اثیرالدین اخسیکتی در کوچة صاینالدین دارد. روش تحقیق پژوهش، میدانی و تحلیلی، براساس مستندات کتابخانهای است.
خلاصه ماشینی:
ق ) در جنب عمارت علائیه یا استاد شاگرد به مزاری معروف به مزار شهیدگاه واقع در میانه محله سنگ سیاه اشاره شـده اسـت (کربلائی، ١٣٨٣: ٤٥/١-٤٤)؛ در این اثر به دار آویختن شیخ ابوبکر و شاه حسین سـرپلی در میـدان تبریز آمده است (همان : ٣٨٩/١).
)، مـدارس ، مکاتب و خانقاه هایی که منزل عرفای نامی زمانۀ خود بوده انـد؛ نظیـر خانقـاه زاهدیه (احـداث : قـرن پنجم هجری)، واقع شدن مرقد و مـزار صـحابه و تـابعین و امـام زادگـان در ابنیـه ای ماننـد مسـجد شهیدگاه و مسجد دار که به قرون اولیه اسـلامی مربـوط اسـت ، همـه نمایـانگر اهمیـت سیاسـی و مذهبی این مکان و عرصۀ شهری آن است .
مسیری که خاقانی از دروازه سنجاران تا به خانۀ خود در میـدان کهـن طـی نموده و در این مسیر در کوچۀ صاین الدین با اثیرالدین اخسـیکتی دیـدارکرده ، در نقشـه شـماتیک شهر تبریز (تصویر١) با خطی پررنگ مشخص شده است .
»(کربلایی،١٣٨٣: ٤٤٢/١) حضور امـام فخـر رازی در تبریـز بـه نقل از امین الدین حاجی بله در سفینۀ تبریز این چنین است : «خواجه امام رحمه الله علیه در زمـان دانشمندی در شهر تبریز بود و مدرسه گاوبازار [مدرسه صلاحیه ] نزول کرد و مقل بود چنانکه هیچ چیز نداشت و در جوار مدرسه دکان سرپزی بود هر روز برفتی و انـدکی آب سـره بسـتدی و بـدان قناعت نمودی.
(170 با توجه به قول ابوالمجد تبریزی: «گویند اینجا که کوچۀ خواجه صاین الدین رحمه الله اسـت ، روزی اثیر اخسیکتی مست بر خری نشسته بود و میرفت و خاقانی از ضـیافتی از دروازه سـنجاران میآمد»(همان : ٣٣٧) و فرضیات موجود میتوان احتمـال داد کـه کوچـۀ صـاین الـدین نزدیـک بـه مسجدجامع تبریز به طرف دروازه سنجران واقع بوده است .