چکیده:
خراسان بزرگ در سده هاي بعد از اسلام، در نمودهاي متفاوت از تاثيرگذارترين نواحي بر فرهنگ اسلامي ايران بوده است. گونه گسترش شهرهاي اين منطقه در سده هاي سوم تا هفتم هجري يكي از اين نمودهاست. بارزترين خصوصيت شهرهاي خراسان اين دوره، گسترش بيشتر شهرهاي بنا شده قبل از اسلام است كه علاوه بر حفظ عناصر اوليه قبل از اسلام، با الگوي توسعه در دوره اسلامي تطبيق و بر اساس آن گسترش يافتند. در اين پژوهش اثبات گرديده كه الگوي توسعه شهري در اين دوره اغلب بر اساس آموزه هاي دين اسلام توسط فقها، براي فرمانروايان مشخص شده است. همانند توجه به مسئله وجود آب، ساختن مسجد جامع، ايجاد بازار و تامين امنيت شهروندان. اين مهم بر اساس مطالعات كتابخانه اي و با بررسي نظرات ابن ربيع، فقيه سده سوم هجري و با بهره گرفتن از شواهد تاريخ جغرافيايي خراسان بزرگ و كتب جغرافي نويسان اين دوره با روش توصيف، تطبيق و تحليل باديدگاه استنباط گرايانه به انجام رسيده است.
خلاصه ماشینی:
"روش تحقیق در این مقاله با بهرهگیری از منابع کتابخانهای، به صورت توصیفی ـ تحلیلی و با دیدگاه استنباط گرایانه به تشریح چگونگی گسترش و نحوه برنامهریزی شهری در شهرهای خراسان بزرگ براساس قوانین حاکم بر کل سرزمین اسلامی، بنا بر شرایط بومی در طول سدههای نهم تا سیزدهم میلادی / سوم تا هفتم هجری پرداخته شده است.
شرطهای هشتگانه ابیربیع جهت توسعه شهرها هرچند در آغاز تأسیس یا گسترش شهرهای اسلامی در سده هفتم میلادی / یکم هجری فقط سه اصل: وجود مسجد جامع، مرکز حکومت (دارالاماره) و محله، در شهر مد نظر بود، 1 اما با دگرگونی و تکامل شهرها، علاوه بر این سه محور، ضرورت ایجاب کرد که محورهای دیگری نیز مطرح گردد.
نزدیک بازار مربعه بزرگ، بازارهایی بهطور عمود، این بازارها را قطع میکرد و این اصطخری، مسالک الممالک، ص 151؛ مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ص 219؛ ابنالفقیه همدانی، مختصر البلدان، ص 142؛ ابنرسته، اعلاق النفیسه، ص 120؛ مجهول الموللف، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ص 200؛ ابنحوقل، ایران در صورة الارض، ص 317.
حداقل از سده سه میلادی طرح شهری متفاوتی توسط ساسانیان برای شهرهای سوقالجیشی به کار گرفته شد؛ در این شهرها ارگ در گوشه 4 و خود شهر گاهی دارای چندین حصار درون هم بود همان، ص 455 ـ 406؛ همچنین جهت مطالعه باستانی راد در فهرست منابع دیده شود.
با این تفاوت که چون بزرگان جامعه و خود مردم عادی به اسلام گرویده بودند، در سایه تعلیمات اسلامی توجه به برنامهریزی اجتماعی در همه جوانب از جمله توجه به محافظ از شهر، جنبه مذهبی به خود گرفت؛ بهطوری که از بنا کردن کهن دژ و حصار برای شهر در بین فقها با عنوان «بنای واجب» یاد شده است."