چکیده:
چهار طاقی از شکل های ارزشمند معماری ایران در دوران پیش از اسلام و بعد از آن بوده که در ساخت بنا های مذهبی و جز آن به کار رفته است. بنابر شواهد موجود باستان شناسی، این نوع معماری در پیش از اسلام به ویژه از دوره ماد در نقشه آتشکده ها مشاهده شده است. پس از مدتی این شکل از معماری کاربرد عام تری یافت و در بنا ی کاخ ها نیز به کار رفت. طرح چهارطاقی در دوران اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفت؛ هرچند در چهار قرن نخست هجری آثار و نشانه های استفاده از آن بسیار محدود بود. باوجود این، از دوره سلجوقی به بعد با لزوم گسترش فضا های معماری مانند مسجدها، این نقشه در ساخت بنا های مختلفی مانند مسجد، آرامگاه و کاخ و کوشک کاربرد گسترده ای یافته است. نگارندگان در پژوهش حاضر برآن اند تا با توجه به نظریه کهن الگویی یونگ، علل و عوامل انتخاب این شکل از معماری و نحوه انتقال آن از دوره ساسانی به اسلامی را با ذکر شواهدی از جنبه امر قدسی در منابع اسلامی بررسی و تحلیل کنند. به بیان روشن تر، این پرسش مطرح است که آیا معماری چهارطاقی الگویی برگرفته از باورهای مسلط جامعه و یا به تعبیری، اندیشه ناخودآگاه قومی مردمان ایران از دوره پیش از اسلام است که در فرهنگ مذهبی و ادبیات دوره اسلامی راه یافته، ریشه دوانده و سپس در ذهن آدمیان این مرز و بوم تحول یافته و در ساخت دیگر بناها ازجمله کاخ ها، کوشک ها، مسجد ها و بناهای آرامگاهی به کار رفته است. هدف این مقاله، یافتن پاسخی برای این پرسش است.
خلاصه ماشینی:
تحلیل چگونگی استمرار معماری چها طاقی از دورة ساسانی به اسلامی در ایران با تکیه بر روش نقد کهن الگویی محمدجعفر حاتمیان ١، جواد نیستانی ٢*، سیدمهدی موسوی کوهپر٣، غلامعلی حاتم 1 4 (تاریخ دریافت : ٩١/٩/٢٦، تاریخ پذیرش : ٩١/١١/١٧) چکیده چهار طاقی از شکل های ارزشمند معماری ایران در دوران پیش از اسلام و بعد از آن بوده کـه در سـاخت بنـا هـای مـذهبی و جـز آن بـه کـار رفتـه اسـت .
به بیان روشن تر، این پرسش مطرح است که آیا معماری چهارطاقی الگویی برگرفته از باورهای مسلط جامعه و یا به تعبیری، اندیشۀ ناخودآگاه قومی مردمان ایـران از دورة پیش از اسلام است که در فرهنگ مذهبی و ادبیات دورة اسلامی راه یافته ، ریشه دوانده و سپس در ذهن آدمیان این مرز و بوم تحول یافته و در ساخت دیگر بناها ازجمله کاخ ها، کوشک ها، مسجدها و بناهای آرامگاهی به کار رفته است .
پیش از اسلام با اینکه برخی پژوهشگران سـاخت چهارطـاقیهـا را بـه پادشـاهان کیـانی نسـبت مـیدهنـد (شهمردان ، ١٣٣٦: ٢٥)؛ شماری از محققان نظر به یافته شدن ساختارهای معماری گنبددار شبیه چهارطاقی در کاوش های باستان شناسـی ام دباغیـه (٤ :١٩٧٥ ,Kirkbrid) و آثـاری مشـابه در معبد اور در بین النهرین و حتی معبد هترای سوریه از قرن اول پـیش از مـیلاد ( :١٩٩٠ ,Huff ٦٣٤)، ورود این نوع معماری به ایران را حاصل ارتباط های بسیار گسترده بـا منـاطق یادشـده دانسته اند (٦٢٣ :١٩٨٥ ,Stronach ;٤٩٩ :١٩٧٢ ,Schippmann).
ازهمین رو، آگاهی ما از این نوع معماری در ایران و اینکه چـه سـاختاری داشـت ، بسیار اندک و مبتنیبر یافته های باستان شناسی از دورة ماد در نوشیجان تپـۀ ملایـر بـا نقشـه ای نیم چلیپایی و مصالح خشتی است (شـکل ١؛ ,Roaf &Stronach ;١٠ :١٩٦٩ ,Stronach ٥٥ :٢٠٠٧).