چکیده:
از جمله رجال ذی نفوذ سیاسی دوران حکومت قاجار و پهلوی، احمد قوام السلطنه آشتیانی است . وی با
استفاده از استعدادهای ذاتی و وابستگی که دربار آن روزگار داشت، توانست نقش ارزنده ای در مطالبات سیاسی ایفا کند . البته مهارتهای وی در کسب علم وسیاست زمانه خویش، ستودنی است . ایشان با پنج دوره نخست وزیری و بیست و یک بار وزارت، نقش اساسی در تحولات سیاسی آن دوره ( قاجار و پهلوی )، از جمله مقابله با قدرت طلبی رضا خان ، وارد کردن مستشاران مالی ازآمریکا ، جلوگیری از جدایی آذربایجان و کردستان از ایران، سرکوب کردن قیامهای از جمله پسیان ، میرزا کوچک خان ، تشکیل ارتش نوین در ایران ؛داشت . به جرات می توان از احمد قوام به عنوان ناجی چالش هایی سیاسی ایران بخصوص ازسال 1299 تا 1320 ه.ش نام برد. وی موانع وبحرانهای موجود در کشورکه توسط عمال دولت و بیگانگان ترسیم می شد رابا درایت و شعور سیاسی خویش خنثی می کرد.اکنون رضا خان با داشتن بنیه نظامی برای رسیدن به هدف خود در تغییر حکومت ، وی راکه خطری جدی قلمداد می شد، از صحنه سیاسی کشور کنار گذاشت .
خلاصه ماشینی:
پس از کودتاي نافرجام ١٢٩٩ (کودتاي سياه )توسط سيد ضياء الدين براي کنارگذاشتن رقيبان خود در عرصه قدرت سياسي، دوران حکومت سه ماهه وي ، به دليل اختلاف با احمد شاه (مجله آينده : ١٣٣٥ )و عدم پشتيباني انگليس از وي که نتوانسته بود خواسته هاي سياسي انها را اجرا کند، ساقط ماند( عاقلي، ١١١:١٣٧٩).
پس از سقوط کابينه سيد ضياء الدين طباطبايي ، وقتي احمد شاه نتوانست با مشير الدوله و مستوفي الممالک براي احراز سمت رئيس الوزرا به علت قدرت بابي بيش از حد سردار سپه در امور کشور، کنار بيايد(خواندنيها،١٣٨٤: ١٩)، در زندان عشرت آباد تهران حکم نخست وزيري را براي قوام به اين شرط که تحت هيچ شرايطي تسليم سياست انگليس نشود ، تفويض کرد( خواندنيها، ١٣٨٤: ١١).
اين حرکت باعث دشمني علني انگليس نسبت به قوام ، ايجاد رابطه حسنه موقت بين قوام و احمد شاه و سردار سپه ، پشتيباتي مجلس از قوام و تثبيت دولت وي شد و زمينه را براي اقدامات اصلاحي دولت در رفع اغتشاشات داخلي و سرکوب قيامهاي کلنل محمد تقي خان پسيان در خراسان ، ميرزا کوچک خان در گيلان ، امير سوادکوهي در سواد کوه و ساعد الدوله در تنکابن فراهم کرد؛ البته همه اين پيروزيها ناشي از قدرت دولت مرکزي نمي تواند باشد؛ بايد موضوعاتي از جمله اختلاف و شکاف در بدنه شورشها و همکاري دول روس و انگليس با دولت مرکزي در مخالفت با اين شورشها را لحاظ کرد.
در ادامه تحولات کشور باتوجه به تجارب سياسي که قوام در عرصه هاي مختلف حکومت کسب کرده بود، باهمکاري سردار سپه ، کلنل محمد تقي خان پسيان را از مسند قدرت کنار گذاشت .