چکیده:
مهندس بازرگان از فعالان فکری- سیاسی ایران در دهه های قبل از انقلاب اسلامی، خصوصا دهه آغازین انقلاب اسلامی است. وی در آثار خود تلاش زیادی برای تطبیق فکر اسلامی با نظریات جدید غربی انجام داد، به گونه ای که این امر روش حاکم بر کتب و عمل سیاسی او شد. بازرگان قصد داشت با نگاه عملی و تجربی مباحث ریشه ای و اصولی اندیشه اسلام و مشکلات جهان اسلام را حل کند. این امر باعث شد تا نگاهی سطحی نسبت به مسائل دینی و سیاسی در او شکل بگیرد. فرضیه اصلی این مقاله آن است که مهندس بازرگان با رویکردی پوزیتیویستی، علم گرایان هو عمل گرایانه به امور سیاسی و اجتماعی می نگریستند، به گونه ای که هر چه به پایان عمر او نزدیک می شویم نظرات او سکولار و قائل به تفکیک حوزه دین از سیاست می شود. اندیشه سیاسی او را می توان به دو دوره تقسیم کرد: دوره اول که قائل به اسلام حداکثری و حضور و حضور دین در سیاست بود و دوره دوم حیات سیاسی ا که به تفکیک حوزه دین از سیاست معتقد شد.
خلاصه ماشینی:
"وی برای دفاع از اسلام در برابر اندیشـه هـای غربـی تـلاش نمـود تـا اسـلام را مطابق با علوم جدید نشان داده و عدم تضاد و تناقض بین آن دو را آشکار سازد و بـه مـردم و به ویژه جامعۀ روشنفکری آن روزگار که تحت تأثیر ایده های مارکسیستی بودنـد و دیـن را غیرعلمی و یا افیون توده ها می دانسـتند، روشـن کنـد کـه دیـن اسـلام بـا دیـن مسـیحیت متفاوت بوده و مبتنی بر عقل و علم است ، به گونه ای که می تواند پاسـخگوی نیازهـای بشـر امروز باشد.
این تصور باعث شد کـه مهنـدس بازرگـان بـه مخالفـان تفکر خود ایراد گرفته و روش اثبات خدا نزد آنها را اشتباه و خطا دانسته و چنـین بیـان دارد که «آنهایی که اثبات وجود خدا و نشانه های حقانیت پیغمبر و دیـن را پیوسـته در اسـتثناها و خلاف عادت ها جستجو مینمایند برای بیان مسائل دیـن و توضـیح احکـام آن محسوسـات عالم و قوانین واقعی را که در طبیعت حکمفرما میباشد و باید از طریق صحیح درک شـود کنار گذارده متوسل به متغیرهایی عجیب و غریب یا علوم خرافـاتی مرمـوز مـیشـوند و بـر سبیل بت پرستان از روی احساسات بشری شمایل خدا تصویر مینماینـد» (بازرگـان ، بـی تـا: ٤٨).
تاریخ نگارش این کتاب (کـه بـین سال های ١٣٤٣ تا ١٣٤٦ می باشد) مصـادف بـا فعالیـت هـای سیاسـی مبـارزان و روشـنفکران مسلمان میباشد، ثانیا در این دوره تمام روشنفکران اسلامی به دنبال توجیـه مبـارزات خـود علیه حکومت استبدادی پهلوی بوده و بالطبع یکی از طرق مهم اثبات این حرکت ارائه یک طرح آرمانی و الگوی حکومتی از اسلام به عنوان دین رسمی بودند، مسئله ای کـه مـی تـوان در سـخنان دکتـر شـریعتی و مهنـدس بازرگـان بـه وضـوح مشـاهده کـرد."