چکیده:
کاروانسراهای درون شهری، محل مبادلات کالاهای تجاری و نیز مکانی امن برای اقامت مسافران و تجار بوده است. این کاروانسراها، عمدتا در جنب بازار و مرتبط با بازارها بوده اند. در میان بازارهای ایران، بازار همدان به لحاظ موقعیت شهر همدان، اهمیتی قابل توجه داشته است. این بازار محل دادوستد کالاهایی بوده که از شرق به غرب و از شمال به جنوب حمل می شده و همچون چهارراهی رفت وآمدهای تجاری کشور و حتی در سطح بین المللی (جاده ی ابرایشم) را شامل می شده است. با وجود اهمیت بازار و کاروانسراهای درون شهری همدان، مطالعاتی جامع درباره ی آن ها صورت نگرفته است. این نوشتار به پژوهش تحلیلی درباره ی «کاروانسرای صفرخانی» پرداخته است. ماهیت و روش تحقیق در این پژوهش، از نوع تحقیقات تاریخی-تحلیلی است و اطلاعات مورد نیاز، به دو شیوه ی میدانی و اسنادی جمع آوری شده و مورد تحلیل قرار گرفته اند. مساله ی اصلی این پژوهش را می توان در قالب پرسشی این گونه طرح نمود که چه عواملی در شکل گیری و ساختار این کاروانسرا موثر بوده اند؟ پیش فرض تحقیق، این را نشان می دهد که تحول مهمی در ساختار اقتصادی شهر همدان در اواخر دوره ی قاجار رخ داده و روابط با نقاط مختلف کشور و همچنین کشورهای پیرامونی زمینه ی توسعه ی این گونه بناها را فراهم آورده که مکان یابی آن را تحت تاثیر قرار داده است. نتیجه ی تحقیق نشان داد که کاروانسرای صفرخانی در ساختاربندی فضایی کاری منحصربه فرد محسوب می شود. این بنا از نوع کاروانسراهای تجاری است که متاثر از شرایط اقلیمی شمال غرب ایران ساخته شده است. بر این اساس، ویژگی های معماری دوره ی قاجار در ساختار معماری و تزیینات آن قابل درک است. ویژگی های معماری بومی ساخت؛ در ترازبندی طبقات و میانسرا و همچنین نوع به کارگیری مصالح و ساخت پوشش طبقات و همچنین کاربری تجاری در نوع سامان بخشیدن به طبقات و ارتباط حجره ها با یکدیگر استفاده ی بهینه از کاربرد زمین در جنب بازار همدان بوده است.
خلاصه ماشینی:
"در نوشــتار پیــش رو، بــا بررســیهای میدانــی و اســنادی، بــه گــردآوری داده هــا پرداختــه و از طریــق تصاویــر و عکس هــا، هــر یــک از عوامــل را تجزیـه و تحلیـل کـرده و بـا طـرح یـک پرسـش اساسـی، کاروانسـرای صفرخانـی را مـورد مطالعـه قـرار داده ایـم ؛ ویژگـی کاروانسـراهای درون شـهری، چگونـه در عناصـر سـاختاری کاروانســرای صفرخانــی نمــود یافتــه اســت ؟ هـدف ایـن پژوهـش ، مطالعـه ی ویژگیهـای بومـی سـاخت (مصالـح ، پوشـش طبقـات و فــرم بنــا)، نــوع کاربــری (نــوع ســاختاربندی کاروانســراهای تجــاری درون شــهری) و ویژگیهـای معمـاری دوره ی قاجـار (نـوع تزیینـات بـه کار رفتـه ) در ایـن کاروانسـرا اسـت .
مســأله ی اصلــی ایــن پژوهــش را میتــوان در قالــب ایــن پرســش طــرح نمــود کــه ، چه عواملـی در شـکل گیری و سـاختار ایـن کاروانسـرا مؤثـر بوده انـد؟ و آن را در پرسـش ها این گونــه طــرح نمــود؛ یکــم ، علــت این کــه در ایــن دوره بــه این گونــه ایــوان سرســرای روی آورده شـده ، چـه بـوده اسـت ؟ دوم ، دلیـل رونـق تجـاری ایـن کاروانسـرا تاکنـون چـه بــوده اســت ؟ پیش فــرض تحقیــق ، ایــن را نشــان میدهــد کــه تحــول مهمــی در ســاختار اقتصـادی شـهر همـدان در اواخـر دوره ی قاجـار رخ داده و روابـط بـا نقـاط مختلـف کشـور و همچنیـن کشـورهای پیرامونـی، زمینـه ی توسـعه ی این گونـه بناهـا را فراهـم آورده کـه مکان یابــی آن را هــم تحت تأثیــر قــرار داده اســت ."