چکیده:
تلاش فلسفی ملاصدرا انطباق حکمت متعالیه با حاق دین است با این حال بهشدت از نظر میرزا مهدی اصفهانی و شاگردانش مورد نقد قرار گرفته است. میرزا مهدی و شاگردانش معقتدند ملاصدرا در حکمت متعالیه در جمع میان برهان، عرفان و قرآن به بیراهه رفته است, چراکه به هیچ روی این سه نه بهلحاظ روش و نه بهلحاظ غایت و کارکرد سرانجام واحدی ندارند. این در حالی است که به نظر میرسد هم در ارزیابی مدعیات حکمت متعالیه و هم دیدگاه جریان مخالف او میتوان تاملاتی را روا دانست، یعنی هم تبیین گزارههای دینی با تکیه بر حکمت مشاء و اشراق ناتمام است و هم قطع پیوند میان تاملات عقل فطری و عقل قائم به نفس. در پایان روشی از آیات و روایات اتخاذ میگردد که تعقل حنیف فطری دینداران را به تعقل الهی میرساند و این دو را در مسیر تکامل روح الهی انسان به هم پیوند میزند تا راه میانهای بین روش ملاصدرا و میرزا مهدی اصفهانی باشد.
خلاصه ماشینی:
ایشان در جای دیگر مبتنی بر هماهنگی عقل و کشف و وحی چنین میگوید: چگونه ممکن است کسی به تقلید کورکورانه از روایات و اخبار قناعت کرده و شیوههای برهانی و عقلی را انکار مینماید، به حقیقت دست یابد؟ آیا نمیداند که یگانه مستند شریعت، سخن پیامبر| است و اثبات صدق سخن پیامبر نیز بدون استناد به دلایل عقلی امکان پذیر نیست؟ و چگونه کسی که به صرف بحث عقلی اکتفا میکند و از نور وحی بهره نمیبرد، به راه صواب هدایت میشود؟ آیا نمیداند که میدان تاخت عقل، کوچک و باریک است؟ کسی که بین عقل و شرع جمع نکند، گمراه میشود.
(همان: 19) از دلایلی که میرزا مهدی اصفهانی بر بیاعتباری علوم بشری و مخلوط نبودن آن با علوم الهی به آن اشاره میکند، این است که او میگوید این اقوال، قبل از نبی خاتم| در بین بشر متداول بوده است، از اینرو آیا ممکن است سکوت پیامبر در قبال اقوال مختلف بشری با توجه به اینکه او اشرف انبیا خدا در تعلیم معارف الهی است؟ پس اگر مورد قبول بودند میبایست آنها را به پیامبر و جانشینان او بهخاطر هدایت بشر و گمراه نشدن آنها، اعلان نماید.
ملاصدرا در دورة اول تحقیقات فلسفی از سر یقین صحبت از تطابق فلسفه که در لسان ایشان حکمت گفته میشود با دین مینماید چون وحی و حکمت فسلفی را هر دو نور میداند و کنار هم قرار گرفتن آنها را نور علی نور تصور مینماید آنگاه نتیجه میگیرد اگر کسی بدون نور عقل یا به تعبیر دقیق بدون بینش فلسفی باشد و فقط به نور قرآن اکتفا نماید، کور است.