چکیده:
نظریه ی حقوقی اهل سنت از نزاع اصحاب رای و اصحاب حدیث تا به امروز مسیری طولانی را پیموده است؛ اصحاب رای متهم بودند که نظام عقل گرایانه ای را در استنباط حکم شرعی حاکم ساخته اند و به دنبال تخریج مناطات احکام در فرآیند قیاس هستند. این پژوهش ضمن تایید این ادعا، رویکرد اصحاب حدیث را که پس از آن در قالب فقه مالکی و فقه حنفی ساماندهی شدند نیز بر اساس مدلی فایده گرایانه می داند که در مقام استنباط حکم شرعی به مصالح احکام توجه دارند و آن را قابل کشف می دانند. این پژوهش در جستجوی سویه های فایده گرایانه ی عرفی در اصول فقه سنی است و نشان می دهد که چگونه فایده گرایی با اشکال متفاوت، سراسر منظومه ی معرفت دینی سنیان را تحت تاثیر قرار می دهد و نظام استنباط در همه ی مذاهب سنی با عنصر مصلحت به مثابه ی اصلی فایده گرایانه پیوندی وثیق دارد.
خلاصه ماشینی:
"استصـلاح بـا اشـکال متفـاوت ، سراسـر منظومه ی معرفت دینی سنیان را تحت تاثیر قرار میدهد و استنباط حنبلیان را به نحو فزاینـده ای از استحسان متاثر میکند و اصول فقه مالکی را با مصالح مرسله و استحسان و سد ذرایع و فـتح ذرایع ، گـره مـی زنـد و شـافعیان را بیشـتر بـر اسـاس قواعـد فقهـی و نـه اصـول فقـه ، درگیـر مصلحت گرایی و قاعده ی ذرایع میسازد و حنبلیان را در توجه بـه مصـالح مرسـله ، خلـف مالـک میسازد؛ علاوه بر مسئله ی ذرایع ، توجه به عنصر مصلحت در فقه سیاسی حنبلیـان مبـرز اسـت .
» (همان : ٢٣٣) بر اساس آنچه بیان شد از منظر ایـن پـژوهش ، بـا وجـود اختلافـات میـان اصـحاب رای و اصحاب حدیث و پس از آن منازعات کلامی اشاعره و معتزله و نیز تمایزات میان مذاهب اربعه ی سنی، اما نهایتا مسئله ی تعلیل در افعال الاهی و دخالت عنصر مصلحت در احکـام شـریعت ولـو بالاجمال مورد اتفاق همه ی مذاهب قرار گرفته است و جریان فایده گرایی دینـی را بـا محوریـت مصلحت عباد و نفع عمومی آنان رقم زده است .
در این نگاه ، توجه به حسن فاعلی عمل بسیار تضعیف میگردد و حسن فعل به مثابه ی نیک بـودن نتایج و آثار فعلی آن مورد توجه قرار میگیرد و از آنجـا کـه مصـالح اخـروی انسـان هـا نوعـا از حیطه ی ادراکات انسانی خارج است اکتفا به فهم مصالح دنیوی انسـان در مقـام اسـتنباط حکـم شرعی در نظریه های سنتی مصلحت در فقه سنی، سویه های فایـده گرایانـه ی عرفـی آن را بـه وضوح ، آشکار میسازد."