چکیده:
تواضع به عنوان یکی از فضایل تاثیر گذار در زندگی فردی و اجتماعی همواره مورد توجه اخلاقیون مسلمان و فیلسوفان اخلاق غربی بوده است. فهم نادرست از این فضیلت ممکن است تربیت اخلاقی را دچار مشکل کرده و فاعل اخلاقی را در دام حقارت نفس و یا خودبزرگ بینی گرفتار سازد. از این روی فیلسوفان اخلاق در باب تحلیل ماهیت، قلمرو، عمق و درجات آن مباحث بسیاری را طرح کرده اند. مولفان در این نوشتار پس از گزارش و تحلیل دیدگاه اخلاقیون مسلمان و با بهره گیری از چارچوب های مفهومی مطرح شده در این موضوع، توسط فیلسوفان اخلاق غربی، به بازخوانی مفهوم تواضع پرداخته اند. بر این اساس، تعاریف اخلاقیون مسلمان از تواضع باورمحور، معرفت محور، غیربالانگر و سلبی است. دو اشکال عمده ای که در برخی از تعاریف تواضع به چشم می خورد عبارتند از خلط مقام تعریف و مقام تحقق، و دیگری بی توجهی به عمق تواضع.
خلاصه ماشینی:
آیـا خـود را فقط بر کسانی که به لحاظ رتبه و مقام کمتر از شخص هسـتند نبایـد برتـری داد؟ یـا بـه افـراد همرتبه و همطراز و یا حتی گاه بالاتر از خود نیز نباید فخرفروشی کرد؟ آیـا اساسـا برتـری دادن خود بر دیگران (کبر) در مورد افراد و اشخاص بالاتر از خود نیز معنی پیدا می کنـد؟ آیـا صـرف کوچک شمردن خود و به عبارتی شکسته نفسی بدون بزرگداشـت غیـر ، تواضـع محسـوب مـی شود؟ تا چه حد باید خود را از دیگران کمتر دید؟ آیا اگر این امر تا حد خوار و ذلیـل کـردن خـود بیانجامد، نیز تواضع محسوب شده و قابل ستایش است ؟ برای یـافتن پاسـخ ایـن پرسـش هـا ، ١.
آن چه از تعاریف سه گانه ی عجب به دست می آید آن است که عجب به طور مطلـق بـه معنای خود بزرگ بینی است و در این معنا قیاس خود با دیگران لحاظ نشـده اسـت ؛ بـه عبـارت دیگر در عجب پای غیر در میان نیست ، بلکه اگر بنا به فرض فقط یک انسان خلق شده بود مـی توان تصور کرد که او معجب یا خودبین باشـد( نراقـی،١٣٨٦،ج ١: ٣٠٧؛ قزوینـی،١٣٨٠: ١٥٧).
با توجه به این که در این صفت ، پای دیگری در میان اسـت از ایـن روی / ضد آن عجب نخواهد بود، بلکه تواضع ضد صفت کبر است و بر این اساس کسـی کـه در صـدد سنجش مقام و منزلت خود با دیگران نباشد، و به عبارتی پـای غیـر را در رتبـه بنـدی بـه میـان نیاورد، متواضع نامیده نمی شود، زیرا تواضع آن است که برای خود جایگـاهی را در نظـر گیـرد و برای دیگری نیز مرتبه ای را لحاظ کند، اما مرتبه خود را بالاتر از دیگران نداند.