چکیده:
در مکاتب مدیریتی، تصمیم گیری بر اساس گونه ای از مصلحت اندیشی و به طریق عکس، همین مصلحت اندیشی برای دوری از ضرر صورت می گیرد. یکی از مشکلات در این زمینه، نبود معنایی صحیح از «مصلحت» و «ضرر» در اندیشه هاست. در مکاتب غربی مدیریت، این نکته برخاسته از نگرش مادی آنها به انسان، علم و هستی است. بدین روی، در سازمان ها، تصمیماتی غیرمتناسب با حقیقت وجودی انسان گرفته می شود که هرچند ظاهرا خیر دنیا را در پی دارد، اما اگر توجهی حقیقی به خلقت شود، روشن خواهد شد که مصالح دنیوی انسان را در پی نخواهد داشت. اسلام برخلاف اندیشه های غربی، انسان را دارای دو بعد مادی و معنوی می داند. مصالح و ضرر او نیز در این دو بعد معنا می شود و تصمیم گیری باید ناظر به این دو بعد باشد. این مقاله با روش اجتهادی، درصدد توصیف تصمیم گیری مطلوب از منظر اسلام است و تصمیمی را مطلوب می شمارد که کاملا با محوریت بعد معنوی انسان صورت گیرد؛ زیرا فقط در این صورت است که مصالح مادی انسان محقق خواهند شد.
خلاصه ماشینی:
از مجموع آنچه تاکنون در باب مفهوم قواعد فقه و قاعدة «لاضرر» بیان گردید، میتوان دریافت که ضرر را در اسلام میتوان در دو بعد مادی و معنوی؛ در نظر گرفت: یعنی وقتی گفته میشود قاعدة «لاضرر» بهعنوان یک اصل کلی فقهی در تمام ابواب فقه کاربرد دارد و میتوان به آن ارجاع داد، و از سوی دیگر، فقه و قواعد فقه به معنای وسیعش (پوشش تمام ابعاد زندگی بشر) در نظر گرفته شده است، میتوان از این دو مقدمه نتیجه گرفت که قاعدة «لاضرر»، هم در بعد مادی زندگی انسان و هم در بعد معنوی زندگی او کاربرد دارد.
نکتهای که باید در این نمودار طراحیشده به آن توجه کرد این است که در هر سه سطح، بر اساس هر تصمیمی که در سازمان اخذ میشود، چهارحالت محتمل وجود دارد که عبارتند از: در بعد مادی: متضرر بشود / متضرر نشود (بر اساس مصلحت الهی و اسلامی عمل شده باشد).
گاهی معنای «مصلحت» در اندیشة مدیران ناظر به مصالح افراد سازمان است و تصمیمی را میگیرند که مصالح آنها و عدم اضرار آنها را مد نظر دارد؛ ولی این تصمیم با مصالح دو گروه دیگر، یعنی مجموعة کلان سازمان یا جامعه در تناقض است و در بعد مادی یا معنوی به آنها آسیب میرساند.
بنابراین، طبق قاعدة «لاضرر» در میراث عقلی اسلامی، تصمیمی در مدیریت مطلوب است که ابتدا متوجه ضرر معنوی باشد و برای دوری از آن صورت گیرد، و آنگاه است که ضرر مادی نیز از فرد و سازمان و جامعه دور خواهد شد.