چکیده:
آیات 53 ـ 52 یوسف به دفاعیه یکی از طرفین درگیر در قضیه کامجویی زنانه از یوسف× اشاره دارد. گوینده دفاعیه به «نفی تحقق خیانت در غیب» و «تمایل نفس اماره به سوء» برای توجیه برائت خود از قضیه کامجویی تاکید دارد. گوینده این دفاعیه و تناسب میان این دو بخش از دفاعیه گوینده به روشنی مشخص نیست. این مقاله به بازپژوهی و ارزیابی رویکرد تفاسیر امامیه در تعیین گوینده و تناسب این دو بخش دفاعیه است. نتایج پژوهش نشان میدهد که برخی از مفسران کهن و معاصر امامیه، زلیخا را گوینده آیات مذکور دانسته و آیه دوم را توجیه عدم وقوع کامطلبی وی از یوسف× گفتهاند. رویکرد دوم یوسف× را گوینده آیات میداند و آیه دوم را دلیل رهایی وی از دام کامجویی زلیخا بیان کردهاند. نگارنده با تحلیل انتقادی رویکرد نخست، به تکمیل ادله رویکرد دوم پرداخته و آن را شایسته تبدیل به نظریه معیار امامیه در تفسیر این آیات پیشنهاد کرده است.
خلاصه ماشینی:
ک: بلخی، 1423: 2 / 340) تفسیر مقاتل بلخی نشان میدهد که در آغاز قرن دوم هجری قول به محذوف بودن این بخش از داستان ـ خبر دادن فرستاده پادشاه به یوسف× در زندان از اعتراف زنان به پاکدامنی وی ـ دیدگاهی رایج میان مفسران بوده و مخالف با بلاغت و ادبیات عرب نیز نبوده است، حتی میتوان حدس زد که خاستگاه این تحلیل بلاغی آراء صحابه یا تابعان بوده است که مقاتل بلخی آن را گزارش کرده است.
هرچند بخش نخست استدلال در دلیل چهارم محتمل است و شاید بتوان از انگاره فرشتهپنداری یوسف× بهدلیل شدت زیبایی وی برای تقویت آن بهره جست اما نیازمند تحلیل تاریخی و مستندسازی است؛ زیرا زیبایی فوقالعاده یوسف× از ظاهر قرآن قابل استنباط نیست و اعتبار مستندات روایی آن با مناقشاتی روبهرو است (راد، 1395) شیخ طوسی تشبیه حال یوسف× به حال فرشتگان در این آیه را به پیراستگی و وقار در منش وی بهعنوان قول صحیح در تفسیر این آیه تأکید داشته است (طوسی، بیتا: 6 / 132 ـ 131) و برخی از قرآنپژوهان معاصر نیز اعتراف زنان در ضیافت زلیخا به زیبایی فرشتگون یوسف را نوعی شگرد زنانه در توجیه شکست آنان در کامجویی از یوسف× تحلیل کردهاند (میر، 1387: 227) از اینرو تحلیلهای ارائه شده از زیبایی شگفت یوسف مبتنی بر این آیه (طباطبایی، 1417: 11 / 150؛ فیض کاشانی، 1415: 3 / 17؛ بلخی، 1423: 2 / 331؛ مشهدی، 1368: 6 / 303) با مناقشات جدی روبهرو است.