خلاصه ماشینی:
") این بود شرحی کوتاه درباره آثار و خدمات متعدد و متنوع میرزا عبدالغفار خان نجمالدوله که به حق، شایستگی او را برای احراز لقب «ذوفنون» مسلم میسازد؛ اما از آنجا که نگارنده، پیش از این، با تألیف و انتشار دو کتاب8 به تفصیل و به نحو مبسوط، به شرح احوال و تألیفات و تلاشهای علمی و فرهنگی نامبرده پرداخته است، به همین مختصر اکتفاء کرده، دنباله مقاله را به بررسی سه سفرنامه نگاشته وی که از جهات گوناگون در خور کمال توجه و امعان نظر است، اختصاص میدهد: ب ـ سفرنامههای نجمالدوله: نمونههایی بدیع از سفرنامه نگاری عالمانه و محققانه در میان آثار نجمالدوله، حداقل، سه سفرنامه دیده میشود که نظر به اهمیت فوقالعاده پژوهشهای گسترده جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مردمشناختی مندرج در آنها، شایان تأمل و بررسی ویژه است.
از سر حد ایران الی حدود بغداد در خاک عراق عرب، قراء و آبادیها دید مثل «خانقین» و «شهروان» و «بعقوبه» و «قزل رباط» و «مندلی» و غیره که تمام آنها از آبهای جاری نهرهای ایران مشروب میشوند و همگی آباد و سبز و خرم میباشند و اراضی ایران که این آبها از روی آنها میگذرد، همه کویر و چول23 و بیفایده افتاده و حال آنکه میتوان به مخارج جزوی سدها ساخت و آبهای زیاد بر روی زمینهای مستعد قابل خوب جاری ساخت و آبادیها نمود و منافع کلی برای دولت و رعیت برداشت و بالتبع همه طرق را امن ساخت تا مثل حالت حالیه هر روز قافله[ای] را در گوشهای، دزدان سرحد لخت نکنند» (همان، ص 189) و نیز در همین خصوص: «فیمابین قصر [= قصر شیرین] و سرحد، آثار چند قلعه و برج و آبادی، در کنار راه هست، همه مخروبه و خالی، در جلگههای سبز و خرم و پر آب، افتاده، از قراری که مذکور بود ظاهرا به سبب تعدیات، رعایای آنجا متواری شدهاند..."