چکیده:
گیلان از آغاز فتوحات اسلامی به دلیل شرایط جوی و نیز عدم فرمان برداری مردمانش از دولت مرکزی به آسانی و به طور کامل فتح نشد تا این که در سال 250 ق. با حضور علویان زیدی مذهب و تشکیل حکومت، این سرزمین در زمره مراکز تمدنی درآمد و مورد توجه تاریخ نگاران قرار گرفت. بعدها در سده دهم هجری حوادث مهمی در عرصه تاریخ ایران و جهان اسلام واقع شد که تاثیر بسیاری در نگرش مورخان نسبت به تالیف کتب تاریخ گذاشت، زیرا با تشکیل دولت صفویان به مرکزیت تبریز و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران به دست شاه اسماعیل صفوی، تمام ایران تحت یک حکومت واحد درآمد. در این زمان بود که وجود حکومت آل کیا در قسمت بیه پیش (شرق) گیلان و سادات کیایی که از پرورش دهندگان شاه اسماعیل و کمک رسان وی در رسیدن به حکومت بودند، نگاه بسیاری از تاریخ نگاران را جلب کرد و باعث شد در عصر صفویه، مورخان کتاب های بسیاری را در قالب تاریخ دولت صفوی و تعاملات این دولت با حکومت آل کیا در گیلان و سپس در واحد کوچک تری تواریخ محلی بنویسند که دربردارنده حوادث سیاسی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و مذهبی هستند. هدف این مقاله، بررسی و شناسایی منابعی است که در عصر صفویه به نگارش درآمده اند و در آ نها از تاریخ گیلان و حکومت آل کیا و تعاملات آن با دولت صفوی حرفی به میان آمده، بوده است. بنابراین این پژوهش به معرفی منابع تاریخ عمومی و تاریخ اختصاصی این دوره پرداخته تا راه گشای کار مورخان در زمینه دستیابی به اطلاعات سیاسی،اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی حکومت آل کیا و روابط این دولت با صفویان باشد.
خلاصه ماشینی:
"در ایــن زمــان بــود کــه وجــود حکومــت آل کیــا در قســمت بیه پیــش (شـرق ) گیـلان و سـادات کیایـی کـه از پرورش دهنـدگان شـاه اسـماعیل و کمک رسـان وی در رسـیدن بـه حکومـت بودنـد، نـگاه بسـیاری از تاریخ نـگاران را جلـب کـرد و باعـث شـد در عصـر صفویـه ، مورخـان کتاب هـای بسـیاری را در قالـب تاریـخ دولـت صفـوی و تعامـلات ایـن دولـت بــا حکومــت آل کیــا در گیــلان و ســپس در واحــد کوچک تــری تواریــخ محلــی بنویســند کــه دربردارنـدٔە حـوادث سیاسـی ، نظامـی ، اجتماعـی ، فرهنگـی ، اقتصـادی و مذهبـی هسـتند.
(نرم افـزار ایـران اسـلامی ، ذیل کتـاب ؛ ترکمـان ، ١٣٨٢: ٢٢/١ و ٢٣) ایـن کتـاب بیانگـر حـوادث سـال های پایانـی حکومـت آل کیـا، نظیـر فتح و تسـخیر گیلانـات و لشـکر فرسـتادن بـر سـر خان احمـد والـی بیه پیش و به دسـت آوردن سـرزمین وی (همـان : ١١٠/١)، قتـل جمشـیدخان (همان : ٢٦٦/١)، ذکر فتح مملکت گیلان توسـط شـاه عباس (همـان : ٤٤٨/٢ـ٤٥٠)، جنـگ فرهادخان با سـپاه خان احمد و شکسـت خوردن سـپاه او (همـان : ٤٥٠/٢)، فرارکـردن کیـا جلال الدیـن محمـد از امـرای گیـلان (همـان : ٤٥٤/٢)، ذکـر عصیـان و طغیـان گیلانیـان و توجـه عسـاکر شـاه عباس صفـوی در تأدیب ایشـان و پیـروزی بر آنـان (همان : ٤٦١/٢) اسـت .
پیشنهادها بررسـی تاریـخ گیـلان در عصر حکومت صفویـان از مهم ترین مباحث مـورد بحث در حوزٔە علـوم تاریخـی اسـت ، زیـرا کتاب هـای بسـیاری بـه حـوادث حکومت هـای محلـی گیلان به خصـوص حکومـت آل کیـا در شـرق گیـلان پرداخته انـد و در کنـار این هـا، تاریخ محلی کـه توسـط مورخـان ایـن مـرز و بوم نگاشـته شـده ، از اهمیـت والایـی برخوردار اسـت ."