چکیده:
خراسان عصر مشروطه، یکی از ایالت هایی بود که اوضاع اجتماعی، فرهنگی و اخبار تحولات آن در شماره های مختلف مجله ی ملانصرالدین (1285ـ1310ش.) در قالب های مختلفی چون مقاله، سرمقاله، خبر و کاریکاتور بازتاب می یافت. یکی از مهمترین بخش های مجله ی ملانصرالدین که داده های در خور اعتنایی برای مطالعه ی تاریخ اجتماعی و فرهنگی خراسان در دوره ی مشروطه دارد سفرنامه ای است با نام "سفرنامه ی خرمگس بیک" که در ده شماره ی مجله ی ملانصرالدین منتشر شده است. نوشتار حاضر، به بررسی چگونگی بازتاب وضعیت فرهنگی و اجتماعی خراسان در این سفرنامه می پردازد. هدف این نوشتار، بررسی داده های سفرنامه ی خرمگس بیک درباره ی وضعیت اجتماعی ـ فرهنگی خراسان در دوره ی مشروطه است. نویسنده ی سفرنامه، جلیل محمدقلی زاده (1244ـ1310ش.)، مدیر و سردبیر مجله ی ملانصرالدین و عبدالرحیم بیک حق وردیف (1249ـ1312 ش.)، از نویسندگان مجله ملانصرالدین است. نتیجه ی بررسی نشان می دهد که در این سفرنامه، اطلاعات ارزشمندی درباره ی نحوه ی سفر به مشهد از قفقاز و دشواری های آن (وضعیت راه ها، مشکل تذکره، ماموران مرزی و گمرکی)، سیمای فیزیکی شهرهای قوچان و مشهد، مساله ی آب در این دو شهر، نهادهای اقتصادی و موسسات خدماتی مشهد (بازار، تلگراف خانه و حمام ها)، وضعیت بهداشتی مشهد (بهداشت آب، بهداشت حمام ها و بهداشت عمومی)، گروه های اجتماعی (معرفی اصناف، مشاغل و حرفه های بازار مشهد و نیز گروه های سربار اجتماعی)، فرنگیان مقیم مشهد و انجمن ها و نهادهای آنها در این شهر، مدارس دینی، طلاب و تعلیمات آنها، باورهای دینی و گاه خرافی مردم درباره ی برخی پدیده های اجتماعی و فرهنگی وجود دارد و از طرفی هم باید اشاره کرد که رویکرد نویسندگان، انتقادی است.
خلاصه ماشینی:
نتیجهی بررسی نشان میدهد که در این سفرنامه، اطلاعات ارزشمندی دربارهی نحوهی سفر به مشهد از قفقاز و دشواریهای آن (وضعیت راهها، مشکل تذکره، مأموران مرزی و گمرکی)، سیمای فیزیکی شهرهای قوچان و مشهد، مسألهی آب در این دو شهر، نهادهای اقتصادی و مؤسسات خدماتی مشهد (بازار، تلگرافخانه و حمامها)، وضعیت بهداشتی مشهد (بهداشت آب، بهداشت حمامها و بهداشت عمومی)، گروههای اجتماعی (معرفی اصناف، مشاغل و حرفههای بازار مشهد و نیز گروههای سربار اجتماعی)، فرنگیان مقیم مشهد و انجمنها و نهادهای آنها در این شهر، مدارس دینی، طلاب و تعلیمات آنها، باورهای دینی و گاه خرافی مردم دربارهی برخی پدیدههای اجتماعی و فرهنگی وجود دارد و از طرفی هم باید اشاره کرد که رویکرد نویسندگان، انتقادی است.
مبارزهای که ملانصرالدین با طنز آغاز کرده بود، گاه پرهزینه بود و مجله بارها به محاق توقیف رفت، اما جلیل محمدقلیزاده، مدیر و سردبیر مجله، کوتاه نیامد و بیست و پنج سال آن را منتشر کرد.
در این سفرنامه، شیوه تهیه تذکره از قفقاز برای مسافرت به مشهد اینگونه روایت شده است: «با مشهدیحسن از حمام تسیرالوف آمدیم منزل من، چایی خوردیم.
نویسندهی سفرنامه پیش از این هم، نارضایتی خودش را از وضعیت نسبتا بیثبات ایران پس از مشروطه ابراز کرده بود و در ادامه هنگام آماده شدن برای مسافرت، نارضایتیاش را بویژه مجددا ابراز میکند و برای دور ماندن از خطر، بدین گونه متوسل به باورهای مذهبیاش میشود: «مشهدیحسن آمد، دید دارم چمدانم را میبندم.