چکیده:
رسالۀ سنسکریتِ َارتهَهشاسترَه تصنیف کاوتیلیه، تألیفی از حدود قرن سوم ق.م، نوشتهای است در آیین کشورداری و پادشاهی در هند. این کتاب، که از نظر عنوان شباهتهای نزدیک با سیاستنامه یا سیرالملوک خواجه نظامالملک طوسی، وزیر مشهور دورۀ سلجوقی و مؤسس نظامیههای ایران، دارد، تاکنون به زبان فارسی ترجمه نشده و اصولاً به وجود چنین اثری در آثار ادبی و تاریخی ایران اشارهای نرفته است. این مقاله بر آن است که ضمن معرفی کتاب ارتههشاستره به خوانندگان فارسیزبان، برخی فصلهای آن را ازجهت موضوعی با مطالب کتاب سیاستنامه مقابله کند، وجوه افتراق و تشابه مطالب دو کتاب را بازنمایاند، و از این راه تفاوت اندیشۀ سیاسی دو نویسنده را تا حد امکان مشخص نماید. نیز به دنبال این است که در خلال این بررسی بتواند درجۀ توفیقِ دو نویسنده را در بیان مقصود و کاربرد توصیههای هریک را در کشورداری و بهره رسانیدن به خواستاران معین کند. در نهایت، با توجه به اینکه کتابی مانند ارتههشاستره با تمام ویژگیهای یک سیاستنامۀ مطلوب در دست است، مسئلۀ این مقاله این است که آیا اساساً کتاب سیاستنامۀ خواجه نظامالملک را نیز در مقایسه با ارتههشاسترۀ کاوتیلیه، میتوان سیاستنامه نامید؟
خلاصه ماشینی:
این کتاب ، که از نظر عنوان شباهت های نزدیک با سیاست نامه یا سیرالملوک خواجه نظام الملک طوسی، وزیر مشهور دوره سلجوقی و مؤسس نظامیه های ایران ، دارد، تاکنون به زبان فارسی ترجمه نشده و اصولا به وجود چنین اثری در آثار ادبی و تاریخی ایران اشاره ای نرفته است .
کتاب سیاست نامه ، در برخی تصحیح ها، مانند تصحیح جعفر شعار (نظام الملک ، ١٣٩٣) و تصحیح هیوبرت دارک (همو، ١٣٤٧)، پنجاه فصل دارد و در برخی دیگر، مانند نسخۀ شفر که به اهتمام محمد قزوینی و سپس مرتضی مدرسی به چاپ رسیده است ، در ٥١ فصل بخش بندی شده است .
تا اینجا میتوان گفت تقریبا هر دو با یکدیگر مشابهت دارند، با این تفاوت که خواجه خود برای کتابش فصل بندی نیاورده ، اما کاوتیلیه در کتاب اول عنوان تمامی بخش ها و فصول را ذکر کرده و اشاره ای به نام ناسخ نشده است .
روایت هایی که او آورده گاه تاریخی نیستند و گاه با اشتباهات تاریخی همراه اند؛ او تاریخ نگار نبوده و هدفش از نگارش کتاب فقط عبرت آموزی شاه بوده است (شعار، مقدمه بر سیاست نامه ؛ نک نظام الملک ، ١٣٩٣: چهارده )؛ به عبارتی، این کتاب پر از توصیه ها و اندرزهایی است که گاه هیچ روش اصولی و علمی برای اجرای آن داده نمیشود و تنها به ذکر حکایت ها اکتفا میشود.
ازآنجاییکه کاوتیلیه مسائل اجتماعی و حقوقی را تبیین کرده ، میتوان گفت که کتاب ارتهه شاستره در این زمینه ها نیز عملیتر و کاربردیتر از سیاست نامۀ خواجه است .