چکیده:
موضوع عالم ذر همواره یکی از بحثبرانگیزترین مباحث قرآنی است و مفسران، متکلمان و فیلسوفان مسلمان دربارة آن بسیار سخن گفتهاند. آنچه از ظاهر آیات و روایات اسلامی برمیآید این است که هر انسانی قبل از تولد در عالمی به نام «ذر» وجود فردی حقیقی داشته است. عدهای از اندیشمندان این برداشت از ظاهر آیات و روایات را نپذیرفته و هر یک به گونهای خاص آن را توجیه و تأویل کردهاند. اینان اشکالاتی را به آن برداشت ظاهری وارد میکنند که براساس این تفسیر، اعتقاد به عالم ذر مستلزم باور به تناسخ است. اما واقعیت این است: با توجه به عدم استحاله عقلی عالم ذر و با اعتقاد به امکان عقلی تناسخ که بهخودیخود امری محال و ذاتاً ممتنع نیست، عالم ذر به معنای ظاهریاش گونهای از تناسخ است و امکان آن وجود دارد و مشکلی در تحقق عالم ذر نیست
خلاصه ماشینی:
البته ، این بحث به مسئلۀ فلسفی دیگری نیز ارتباط پیدا می کند: مسئلۀ حدوث نفس و ارتباط آن با زمان پیدایش بدن ؛ دربارة عالم ذر این سخن مطرح است که خداوند از ارواح در ضمن ابدان پیمان گرفته و پذیرش این معنا اعتراف به تناسخ اسـت ، بدین بیان که روح یک بار در عالم ذر در بدن های کوچکی قرارگرفته و سپس از آن خارج شده است ولی بار دیگر همان روح ، پس از آمادگی بـدن و پشـت سـر گذاشتن مراحل جنینی، به بدن تعلق میگیرد بر این اساس ، تولـد همـۀ فرزنـدان آدم تناسخ به شمار میآید.
ک. جـوادی آملـی، بیتا، ج ١٢: ١٢٦-١٣٥) و گروهی دیگر آیه را به وجـود مجـرد و عقلـی انسـان هـا حمل کرده اند (صدرالدین شـیرازی، ١٣٦٦، ج ٢: ٢٤٥- ٢٤٦؛ طباطبـایی، ١٤١٧، ج ٨ : (320 بررسی آرای موافق و مخالف با توجه به تفسیرها و تأویل های مختلف در رابطه با عالم ذر و اشکالاتی کـه دربارة وقوع این عالم از سوی مفسران وارد شده ، فهمیده میشود که هیچ یـک از آنها قانع کننده نیست و همگـی را مـیتـوان پاسـخ داد.
اشـکال موجـود در نظـر مخالفان عالم ذر این بود: اعتقاد به اینکه خداوند پس از خلقت انسان از آنها اقرار گرفت با ظاهر آیه و نص روایات معتبر در این زمینه ناسازگار است و اشکالی که در نظر موافقان وجود دارد این است : در صورت پذیرش عالم ذر، باید به دو بـار خلقت و زندگی دنیوی برای انسان معتقد شویم که همان تناسخ اسـت و نظریـۀ تناسخ ـ که به معنای انتقال نفس از بدنی به بدن دیگر در همین دنیـا اسـت ـ در فلسفۀ اسلامی ابطال شده است و براساس معرفت دینی پذیرفتنی نیست و محـال است .