چکیده:
مفهوم «توفیق» ازجمله مفاهیمی است که باوجود کاربرد فراوان در ادبیات دینی و عامه، کمتر بهمعنای صحیح آن دقت شده است. کجفهمی این مفهوم ازنظر اعتقادی خطرناک بوده و انسان را به وادی جبرگرایی میکشاند؛ بههمینخاطر بازکاوی مفهوم توفیق در آیات و روایات ضروری است. هدف مقاله حاضر شناسایی چیستی توفیق و بیان عوامل تحقق آن از منظر روایات اهلبیت؟عهم؟ است. سه نگرش درباره چیستی توفیق وجود دارد؛ بهاعتقاد علامه طباطبایی توفیق، هم مستند به فعل الهی است و هم منافاتی با اختیار انسان ندارد و مستلزم جبر نیست. پیروی از کتاب و سنت، ولایت و محبت اهلبیت؟عهم؟، هدایتطلبی، نیت صادق، اعمال صالح و پندپذیری، مواردی هستند که در روایات بهعنوان عوامل تحقق توفیق، از آنها یاد شده است. این پژوهش با دامنه کتابخانهای و بهشیوه توصیفی نگاشته شده و در مواردی دربردارنده محتوای تحلیلی نیز هست.
خلاصه ماشینی:
"شاید بتوان بیان علامه طباطبائی( را بهعنوان تبیین برتر برای توفیق پذیرفت با این توضیح که خداوند هرگاه بخواهد بندهای را موفق به انجام امر خیری گرداند اسباب و شرایطی را که خارج از محدودۀ اختیار او هستند بهگونهای فراهم میکند که او با اختیار و انتخاب خود آن امر و فعل خیر را برگزیند نه اینکه فعل صادر از بنده جبری شود.
در لسان اهلبیت عصمت و طهارت؟عهم؟ به این مطلب اشاره شده است که نمونههایی از آن بیان میشود: کلینی؟رح؟ در ضمن خطبهای از امیرالمؤمنین؟ع؟ نقل میکند: «إنه من انتصح لله و اتخذ قوله دلیلا هداه للتی هی أقوم و وفقه للرشاد؛ 3 همانا هرکسی نصیحت و خیرخواهی خدا را پذیرفته و کلام او را چراغ راه خویش قرار دهد خداوند او را به راستترین راه راهنمایی کرده و او راه به رشد و کمال موفق میگرداند».
در ظاهر، «هدایت الهی» را نمیتوان در شمار عوامل اختیاری به حساب آورد چرا که خداوند هرکس را که بخواهد هدایت میکند و اگر هدایت او شامل حال انسان شود، بهطورقطع، توفیق عمل را در پی خواهد داشت؛ اما در حقیقت این عامل نیز بازگشتش به فعل اختیاری انسان است، زیرا انسان باید با گام نهادن در مسیر تقوا و رعایت آن، مقدمات شمول هدایت خاص الهی را فراهم آورد.
در تحف العقول، روایت بالا، اینگونه نقل شده است: «أیها الناس إنه من نصح لله و أخذ قوله دلیلا هدی للتی هی أقوم و وفقه الله للرشاد؛ 4 ای مردم، بهراستی هرکه برای خدا اخلاص ورزد و فرمایش او را راهنمای خود گیرد، خداوند او را به استوارترین راه هدایت نماید و توفیق موفقیت در این راه را نصیبش سازد»."