چکیده:
در پایان دومین دهۀ قرن نهم هجری، حکمران تیموری قم، به قرایوسف- رهبر ترکمانان قراقویونلو و نیرومندترین رقیب شاهرخ تیموری- پیوست و به دنبال آن، سراسر ناحیۀ عراق عجم، دچار ناآرامیشد. قراقویونلوها با درک نارضایتی مردم عراق عجم از حکومت تیموریان، اندیشۀ سلطه بر این ناحیه را در سر میپروراندند. با آشفته شدن اوضاع در عراق عجم، خطر سلطۀ ترکمانان بر آن فزونی یافت.
موقعیت راهبردی عراق عجم- به ویژه تجارت آن- موجب شد تا شاهرخ تیموری، سیاست استقرار آرامش و تحکیم سلطه تیموریان را در این منطقه در پیش گیرد. اردوکشی سال 823 ق. او به آذربایجان، برای محو اقتدار قراقویونلو ناکام ماند و خطر ترکمانان از عراق عجم رخت بر نبست. سلطان تیموری برای زدودن یا کاستن از این خطر، قم را مرکزیت بخشید. در این نوشتار، نگارنده برآن است تا با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، میزان تأثیر گذاری قم بر گرایشهای مردم عراق عجم، موقعیت سوقالجیشی و اقتصادی این شهر- به ویژه جایگاه آن در محورهای مواصلاتی و شاهراههای بازرگانی ایران آن روز- و نیز، اهداف منطقهای شهریار تیموری را مورد سنجش و ارزیابی قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
قم؛ مرکز عراق عجم در عهد شاهرخ تیموری محمد رضا رحمتی 1 چکیده در پایان دومین دهۀ قرن نهم هجری، حکمران تیموری قم، به قرایوسف- رهبر ترکمانان قراقویونلو و نیرومندترین رقیب شاهرخ تیموری- پیوست و به دنبال آن، سراسر ناحیۀ عراق عجم، دچار ناآرامیشد.
در این نوشتار، نگارنده برآن است تا با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، میزان تأثیر گذاری قم بر گرایشهای مردم عراق عجم، موقعیت سوقالجیشی و اقتصادی این شهر- به ویژه جایگاه آن در محورهای مواصلاتی و شاهراههای بازرگانی ایران آن روز- و نیز، اهداف منطقهای شهریار تیموری را مورد سنجش و ارزیابی قرار دهد.
شاهرخ تیموری هم که تنها توانسته بود شورشیان و مدعیان شرق قلمرو خود را سرکوب کند، برای بازگرداندن آرامش به ایران مرکزی و عراق عجم، ناگزیراز اردوکشیهای چندجانبه به این سامان شد.
این شهر با قرار گرفتن در مرکز ایران، تقریبا همواره در مسیر شاهراههای مواصلاتی و جادههای اصلی شمال- جنوب و شرق به غرب فلات ایران جای داشت (نوبان، همان:227و231) و در مسیر سلطانیه، ری و خراسان از اهمیت خاص برخوردار بود (قزوینی، 1380: 371؛ یاقوت، 1955: 4/397؛ کلاویخو، 1374: 175).
این بالندگی، در نیمۀ آن قرن، به گاه حکومت سلطان محمد بهادر به اوج خود رسید و قم، عنوان دارالسلطنۀ عراق عجم یافت (نهاوندی، 1924: 3/446؛ مرعشی، 1347 :251)و خرابیهای آن، آباد و ساکنان آن به رفاه و آسایش دست یافتند (کاتب، همان:230)؛ به گونهای که در نیمۀ دوم همان قرن، قم در شمار شهرهای آباد، مهم و نسبتا پر جمعیت ایران در آمد (سفرنامههای ونیزیان، همان:9/81).
قمی، حسن بن محمد (1313) تاریخ قم، ترجمۀ حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی، تصحیح سید جلال الدین طهرانی، تهران، بینا.