چکیده:
مقاله حاضر با استناد به نظر برخی از فلاسفه مسلمان ، فعالان هدایت جامعه و صاحب نظران حوزة روان شناسی و تعلیم وتربیت مبنی بر اینکه ریشه بسیاری از مشکلات ، انحرافات و فجایع موجود در جامعه را باید در عدم توجه به نفس و تهذیب و تزکیه آن جستجو کرد، با هدف بررسی تهذیب و تزکیه نفس در دیدگاه ابن سینا و تبیین راه های حصول آن با اتخاذ روش تحلیلی- استنباطی به رشته تحریر درآمده است . این مقاله ضمن آنکه گویای تقدم آگاهی از عیوب خود به عنوان یک شناخت جزئی بر تهذیب نفس است ، حاکی از آن است که تهذیب و تزکیه نفس در دیدگاه ابن سینا از دو جهت ضرورت دارد؛ نخست نقشی که تهذیب و تزکیه در تامین سعادت اخروی دارد و دیگری تاثیر مثبت آن از لحاظ تربیتی است . از دیدگاه ابن سینا وصول به سعادت اخروی یا همان مرتبه عقل بالمستفاد تنها با عقل نظری حاصل نمیشود، بلکه عقل عملی نیز باید به بالاترین مرتبه خود دست یابد و این جنبه عملی نفس است که بیشتر با تهذیب و تزکیه ارتباط دارد و تاکید ابن سینا بر اصلاح جزء عملی به دلیل رابطه آن با بدن و نقشی است که در ارتباط با عقل نظری جهت دریافت معرفت از عقل فعال دارد. راه های تهذیب و تزکیه نفس در ذیل دو دسته روش های اتخاذی از جانب خود (روش های اولیه و ثانویه ) و روش های اتخاذی از جانب دیگران قرار میگیرد که این روش ها به تقویت و توانمندسازی نفس می انجامد.
خلاصه ماشینی:
"از دیدگاه ابن سینا وصول به سعادت اخروی یا همان مرتبه عقل بالمستفاد تنها با عقل نظری حاصل نمیشود، بلکه عقل عملی نیز باید به بالاترین مرتبه خود دست یابد و این جنبه عملی نفس است که بیشتر با تهذیب و تزکیه ارتباط دارد و تأکید ابن سینا بر اصلاح جزء عملی به دلیل رابطه آن با بدن و نقشی است که در ارتباط با عقل نظری جهت دریافت معرفت از عقل فعال دارد.
اگر چه در نظر شیخ تعلق نفس به بدن شرط لازم نفس برای رسیدن به کمال است و معتقد است که ترتب جوهرهای عقلی متوقف میماند و آن به وسیله آلات بدنی و چیزهایی که از افاضات موجودات عالی است به استکمال محتاج است ٢(همو، الاشارات والتنبیهات ، ج ٣، ص ٢٦٠)، اما به عقیده وی به واسطه اشتغال به بدن ، انفعالات و هیئت هایی که مربوط به بدن است بر نفس عارض میشود و در نتیجه نفس را دارای صفات پستی میکند که با کمالات مناسب با آن منافات دارد(همان ، ص ٣٥٠) که این امر با تسلط قوای بدنی بر عقل عملی به عنوان قوه ای که تدبیر بدن را به عهده دارد (همان ، ص ٣٥٢) انجام میگیرد.
( به تصویر صفحه مراجعه شود)شکل ١: اهداف سه گانه ریاضت و طریقه دستیابی به آنها نظر بر اینکه ابن سینا اموری چون زهد حقیقی را برای دستیابی به هدف اول ریاضت (رفع موانع خارجی)، عبادت توأم با تفکر و نغمه های به کارگیرندة قوای نفس و سخنان پندآموز را برای دستیابی به هدف دوم (مطیع ساختن و به انقیاد درآوردن قوای حیوانی نفس توسط عقل عملی) و اندیشه باریک و عشق پاک را برای دستیابی به هدف سوم مؤثر میداند، این امور و عوامل را میتوان از دیگر شیوه هایی دانست که در کنار روش های دیگر به تهذیب و تزکیه نفس میانجامد."