چکیده:
ادراک دارای انواع گوناگونی است و مهم ترین آنها ادراک عقلی است. شناخت حقیقت و
چگونگی حصول این ادراک ، یکی از مسائل مهم در فلسفه بهشمار میرود. ابن سینا ره در
این موضوع معتقد به دو رویکرد است؛ رویکرد اول همان نظریة تجرید است، یعنی تجرید
ماهیت از عوارض غریبة آن. ابن سینا ادراک را حاصل انتزاع صورت شیء خارجی و
حلولش در نفس می داند. به عبارت دیگر، نفس، صورت محسوسات را از مادة آنها انتزاع و
آن را مجرد می کند و این تجرید وقتی تام شد، تعقل رخ می دهد و رویکرد دوم، نظریة
اتصال نفس با عقل فعال است. یعنی در عالم هستی، جوهری مفارق وجود دارد و صورت
معقولات بالذات در آن جوهر موجود است وقتی که نفس به این جوهر عقلانی متصل
می شود، از این جوهر، در نفس نیز، صور عقلیة خاصی مرتسم می شود. این گونه به نظر می
رسد که میتوان این دو رویکرد را هماهنگ دانست. در این نوشتار، هر دو رویکرد تحلیل و
بررسی و نقد شده است.
خلاصه ماشینی:
"بنابراین ، نتیجۀ نظریۀ تجرید این است که تغییر نحوة ادراک شیء از حسی به خیالی و از خیالی به عقلی نه به معنای ارتقای حقیقت مدرک بالذات است - چرا که صورت مدرک، قابل تحول به ادراک عقلی نیست - و نه موجب ارتقا و کمال یافتن وجود مدرک (یعنی وجود نفس ) از مرتبه ای از وجود به مرتبۀ بالاتری از آن است - چرا که مشائین و نیز ابن سینا، به اتحاد علم عقلی و عاقل ، قائل نشده اند (ابن سینا، الشفاء(الطبیعیات )، ج ٢، ص ٣٢٨-٣٢٧؛ نیز: طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات ، ج ٣، ص ٢٩٨-٢٩٥ ) و لذا تحقق علم عقلی ، سبب ارتقای وجودی وجود عاقل نخواهد شد.
بازگشت رویکرد تجرید به رویکرد اتصال به نظر میرسد که به رغم تغایر موجود در ادبیات ابن سینا در موقعیت های مختلف تبیین ادراک عقلی و به کار بردن دو تعبیر مختلف تجرید و اتصال ، میتوان هم آوازی این دو رویکرد را به نحوی مطلوب و عقلایی، تأمین نمود بدین شکل که همین تجرید، زمینه ساز افاضه و عنایت و استعدادسازی از سوی عقل فعال در پی اتصال نفس به آن عقل است (همو، الاشارات و التنبیهات ، ج ٢، ص ٣٦٧ )؛ چرا که همان گونه که اشارت رفت ، در عالم هستی، جوهری مفارق وجود دارد و حقایق معقولات بالذات در آن جوهر موجود است ؛ چرا که این جوهر عقلی بالفعل بوده و حالت امکانی ندارد وقتی که نفس به این جوهر عقلانی متصل میشود، از این جوهر، در نفس نیز، صور عقلیه خاصی که استعداد آن را از طریق درک جزئیات پیدا نموده است ، مرتسم میشود."