چکیده:
معرفت از کلیدی ترین موضوعاتی است که با تفاوتی بنیادین با علم، مقام عارف بالله را از عالم علم متمایز می-سازد. با تامل در سخنان حلاج و ابوالحسن خرقانی و تحلیل دیدگاه نظری ایشان می توان به نوعی پیوند میان جهان بینی عرفانی این دو عارف بزرگ از طریق اظهار نظرات مشابه آنها در باب معرفت الهی اشاره کرد. حلاج با قایل شدن به دو ویژگی خاص برای معرفت حق تعالی، حقیقت اصلی آن را طبق جهان بینی الهی خویش با دو اصل عجز انسانی برای رسیدن به معرفت ذات حق و فناء فی الله از طریق نفی انیت و ماسوی الله آشکار می-کند. خرقانی عارف برجسته قرن چهارم هجری نیز حدود یک قرن پس از او در سخنانی با درون مایه ای مشابه با مضمون سخنان حلاج، علاوه بر عجز ادراک بشری از شناخت ذات الله، فنای منیت و اغیار را با عنوان کلید رستگاری عارف و رسیدن وی به کمال مطلوب یعنی معرفت الهی مطرح می کند. بررسی، تحلیل و تطبیق نظرگاه این دو عارف بزرگ در باب معرفت، رویکرد اصلی این مقاله است که در غایت به گونه ای وحدت می انجامد، وحدتی که بازتاب حقیقی معرفت الهی در جهان بینی این عرفاست.
خلاصه ماشینی:
"در این که این راز با حق همان سر مگویی است که افشاء آن نزد عرفا جرم محسوب مـی- شود شکی وجود ندارد، زیرا خرقانی آن را رازی می داند کـه دور از درک و دریافـت خلایـق و تنها میان عارف بالله و خداوند است ؛ اما جای این سؤال باقی است که آیا می توان این اسـرار ربانی را «علم » نامید؟ (همانگونه که خرقانی نامیده است ) یا ایـن اسـرار جـز معرفـت الهـی نیستند؟ پیش از این ، در تعریف و توضیح علم اشاره شد کـه در آن عقـل ابـزار کسـب آگـاهی قـرار می گیرد و تا بدانجا پیش میرود که ناتوان از درک حقایق ماورائی بر عجز و درمانـدگی خـود زبان اعتراف می گشاید و اینجاست آغاز معرفت الهی از دیدگاه حلاج و ابوالحسن خرقانی، امـا اینکه آیا می توان این معرفت را با مرتبه علم علما قیاس کرد (همـانطـور کـه خرقـانی علـم ١.
با بررسی و تحلیل نظرات متعـدد ایـن دو عـارف در ایـن موضوع، می توان به دو اصل مهم در معرفت الهی از دیدگاه ایشان پی برد که گاه در زبان رمز و گاه با بیانی صریح بدان پرداخته اند: اصل فناء فـی الله کـه عـارف در مقـام آن بـه معرفـت شهودی حق نایل شده تنها حق را میبیند و خود و هرآنچه جز اوست در حق فانی میگردد و اصل عجز ادراک بشری از معرفت ذات الهی؛ و این هردو اصل آنجا که عارف در مقام فنا بـه ناتوانی خویش از دستیابی به معرفت اعتراف می کند به هم پیوند میخورد."