چکیده:
یکی از آثار معینالدین محمد اسفزاری هروی (۹۱۵ق) قوانین (منشآت) اوست. این اثر در
سال ۸۷۳ق به روزگار سلطتت, حسین میرزا بایقرا( 878-912 ق) فراهم آمده است. به باور نویستده
پس از بررسی و مداقه در بخشهای مختلف ای ن کتاب میتوان درکی از قوانین دیوانی / اجتماعی در نیمه
دوم سدة تهم هجری, در شهر هرات آورد. به همین منظور این مقاله کوشش دارد آداب و ادوات
نسخه پردازی کاتبان دیوانی را از لا به لای سطور احکام و مکتوبات و منشورها و نشانهای این کتاب
استخراج کند.
نسخه مورد استفاده برای این کار به شماره ۳۱۸ در کتابخانه مجلس سنا نگهداری میشود و به احتمال
خط موّلف است.
خلاصه ماشینی:
"اینشخص در عصر حسین میرزا بایقرا، شهابالدین عبدالله بیانی کرمانی، مشهور به مروارید بوده است که هممنشآت دیوانی را مینویسانیده، هم بر گونههای خط آشنایی تمام داشته و هم با توجه به پسندهای فرهنگیعصر خود به تصحیح آثار مورد نظر میپرداخته و نیز هم دیباچهنویس مشهور سده نهم هجری محسوبمیشده 2 و به قول معین زمجی: در فنون فضایل و آداب سرآمده ارباب الباب آمده، جواهر زواهر منشورش کأمثال اللؤلؤ المکنون زیورگوش ولدان مخلدون (/ پسران جاودانی) ...
108b[ عبارات فوق نشان میدهد که کاتب دیوانی مورد نظر دقیقا درکی بسیار مثبت از محتسب ارائه میدهد، هرچند این درک را بسیاری از مردم روزگار او نداشتهاند، با این همه سلطان حسین میرزا بایقرا به علت این کهحکومت در جامعه پیشرفته آزاد قرن نهم هجری را بر عهده داشت، احتساب را معادل و روی دیگر سکهسلطنت خویش میدید و آن را توأمان کشورداری خویش میپنداشت؛ و سعی تمام مبذول فرموده و شاهد صادق این دعوی و دلیل واضح این معنی آنست که هر یک از اموردینیه را بعهده اجتهاد یکی از علمای تعینیه میفرماییم 4 تا به وفور علم و دراست و کمال فهم و فراست نمونه دیگری که از نشان قضا به اسم ضیاءالدین نورالله، در قوانین اسفزاری آمده است ]H."