چکیده:
«سنایی» و «حیص بیص»، از جمله شاعران مدح علوی در ادبیّات فارسی و عربی قرن ششم هجری هستند؛ در مدایح علوی این دو شاعر، همساناندیشیها و درونمایههای یکسانی دیده میشود که با توجّه به ارتباط تاریخی بین دو شاعر، دلیلی بر تعاملات و مبادلات ادبی آنهاست. پژوهش حاضر بر اساس تجربة ادبیّات تطبیقی اسلامی و با دو روش تاریخی و توصیفی - تحلیلی، به بررسی تطبیقی مضامین مدح علوی در دیوان دو شاعر میپردازد. مهمترین یافتههای این مقاله نشان میدهد که مضامینی مانند امامت علی (ع)، شجاعت، علم، سخاوت و بخشندگی، عدالت، تقوا، شهادتطلبی، کرامات حضرت و مقام و منزلت والای ایشان، از جمله مضامین مشترک مدایح علوی در دیوان دو شاعر است. حیص بیص در ترسیم این فضایل و بیان این مضامین، تحت تأثیر سنایی بوده و همان مضامین را به صورت مستقیم در اشعار مدحی خود منعکس کرده است. شاعر عرب، با تأثیرپذیری از سبک بیان سنایی، همانند او با استفاده از آیات و احادیث و پرهیز از اغراق و آرایشهای لفظی، به ترسیم فضایل علی (ع) پرداخته است. البتّه ابیات مدحی سنایی بیشتر و گستردهتر بوده و آگاهی وی از احادیث مرتبط با مناقب حضرت، بیشتر است؛ زیرا سنایی در برخی موارد مانند اشاره به احادیث مرتبط با پیوند امام علی (ع) و حضرت محمّد (ص)، به ذکر جزئیات بیشتری میپردازد. همچنین علی (ع) در شعر هر دو شاعر، به عنوان نماد علم و شجاعت و عدالت معرّفی شده است.
المدیح العلوی، بوصفه فرعا من فروع فن المدح فی الأدبین العربی والفارسی، أصبح میدانا للشعراء لکی یعبروا به عن الحب وولائهم لعلی بن أبیطالب (ع). یصف شاعر المدیح العلوی مقام الإمام وکراماته بعاطفة حقیقیة وصادقة، یکون «سنایی» و«حیص بیص» من أبرز شعراء هذا الفن فی القرن السادس؛ هناک فی مدائحهما العلویة وجوه مماثلة ومضامین مشترکة تدل علی التفاعل الأدبی النشط بینهما نظرا للعلاقة التاریخیة بین الشاعرین. یرمی هذا المقال إلی دراسة مقارنة فی المدائح العلویة للشاعرین دراسة دلالیة اعتمادا علی المنهجین التأریخی والوصفی التحلیلی. ومن أبرز النتائج التی توصل إلیها هذا البحث هی أن مسألة الغدیر وولایة علی بن أبیطالب (ع)، وعلمه وکرمه وجوده وزهده وعدالته وشجاعته وحبه للشهادة فی سبیل الله، ومقامه الرفیع وعلو شأنه من أهم المعانی المشترکة فی مدائحهما العلویة وتأثر حیص بیص بمعانی مدائح سنایی العلویة بشکل لا غبار علیه وانعکست تلک المضامین فی أشعاره بصورة مباشرة. إن حیص بیص قد صور مناقب الإمام وفضائله متأثرا بأسلوب سنایی باستخدامه الآیات القرآنیة والأحادیث وتفادیه الغلو والزخارف اللفظیة اللهم إلا أن أبیات المدیح العلوی عند سنایی واطلاعه علی الأحادیث المتعلقة بفضائل علی (ع) یبدو أکثر وأعمق لأنه تطرق إلی ذکر بعض الأحادیث کحدیث الأخوة بین علی (ع) و محمد (ص) وشرحه شرحا مفصلا.إضافة إلی هذا، أن شخصیة علی (ع) فی أشعار کلا الشاعرین أصبحت رمزا للعلم والشجاعة والعدالة.
خلاصه ماشینی:
«حیص بیص» شاعر توانای عرب زبان قرن ششم هجری، از جمله شاعرانی است که به فن مدایح علوی توجه داشته و در اشعار خود به ذکر مناقب و جنبههای مختلف زندگی علی (ع) پرداخته است، او با آگاهی کامل از آثار ادبی سنایی -شاعر فارسی اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری-، مواردی از مضامین مدح علوی وی را به وام گرفته و تحت تأثیر مستقیم شاعر فارس زبان قرارگرفته است اما متاسفانه دیوانهای وی از دید پژوهشگران دور مانده و تاکنون کسی نامی از وی نبرده است.
مقالة دیگری نیز در این زمینه تحت عنوان «ستایش حضرت علی در اشعار ناصر خسرو و سنایی» نگاشته شده و در کنفرانس ملی هزارة سوم و علوم انسانی به چاپ رسیده است، این مقاله اهل بیت پیامبر را به عنوان اسوههای حقیقی عرفان در شعر دو شاعر و عارف فارسی معرفی کرده و به مقایسة جایگاه حضرت علی (ع) در آثار ناصر خسرو و سنایی پرداخته است (بیرانوند و همکاران، 1394) اما تاکنون پژوهش خاص و مستقلی در خصوص سیر تاریخی مدایح علوی در ادبیات عربی و فارسی در شش قرن اول هجری انجام نشده و با بررسیهای انجام شده دربارة پژوهش حاضر، مشخص شد که تاکنون هیچ پژوهشی دربارة اشعار حیص بیص و ادبیات وی صورت نگرفته است که پژوهش حاضر به عنوان اولین پژوهش در این زمینه، به بررسی تطبیقی مدح علوی در دیوان سنایی و حیص بیص و تبیین و اثبات جنبة تأثیر پذیری حیص بیص از سنایی میپردازد.