چکیده:
یکی از براهین توحیدی که اندیشمندان علوم عقلی و نقلی سعی در اصطیاد آن از قرآن داشته اند، «برهان تمانع» است. در خصوص این برهان و چگونگی دریافت آن از کلام وحی، نگرش یکسانی وجود ندارد. به باور برخی، آیه «لو کان فیهما ءالهه الا الله لفسدتا» (انبیاء/۲۲) و آیه «قل لو کان معه ءالهه کما یقولون اذا لابتغوا الی ذی العرش سبیلا» (اسراء/۴۲) دلالتی یکسان بر برهان تمانع دارند. در برابر این گروه، شماری دیگر از صاحب نظران سخن اینان را ناصواب می انگارند و بر آنند که برهان مستفاد از این دو آیه، یکسان نیست و مقدمات آن دو متفاوت است. نوشتار پیش رو با عنوان بازاندیشی یکسان انگاری دلالت آیه ۲۲ انبیاء و ۴۲ اسراء بر برهان تمانع، پس از تحلیل دلالی آیه های مذکور به این نتیجه رهنمون می شود که دیدگاه دوم، با ظاهر آیات سازگارتر است و نمی توان دلالت این دو آیه را یکسان قلمداد نمود.
خلاصه ماشینی:
"در حقیقت تقریر علامه طباطبایی از قیاس استثنایی آیه 22 سوره انبیاء با «برهان تمانع» تطبیق ندارد و اگر بخواهیم تقریر ایشان را در عداد سایر تقریرها از برهان تمانع بدانیم، جعل اصطلاحی تازه است؛ زیرا آنچه به برهان تمانع شهیر است، همان تقریری است که پیشتر به نقل از شیخالطائفه بیان شد و تفاوت میان این دو بر کسی پوشیده نیست؛ چه اینکه متکلمان با برهان تمانع در پی اثبات توحید ذاتی بودند؛ (طبرسی، 1372: 7 / 70) ولی تقریر علامه از برهان نهفته در آیه، تنها وحدت مدبر را اثبات میکند.
(همان: 250 ـ 245) ب) تحلیل دلالی آیه 42 اسراء مفسران در ذیل آیه دو معنا برای آن ذکر کردهاند؛ (طوسی، بیتا: 6 / 481؛ زمخشری، 1407: 2 / 669 ؛ طبرسی، 1372: 6 / 644 ـ 643؛ رازی، 1420: 20 / 346؛ قرطبی، 1364: 11 / 266 ـ 265؛ سیوطی، 1404: 4 / 183 ـ 182؛ آلوسی، 1415: 8 / 79) نخست آنکه مراد از «ابتغاء سبیل»، سبیل غلبه و چیرگی بر صاحب عرش باشد؛ (قمی، 1404: 2 / 20) یعنی اگر همانگونه که مشرکان میپندارند، خدایان دیگری نیز همراه ذوالعرش باشد، آهنگ غلبه بر او میکنند تا جایگاه او را تصاحب نمایند؛ چنانکه آیه «وماٰ کاٰن مݡعݧݩݡهۥ منݨ الݡݧݧݧݩݩݩݩݩݩٰه اذا لذݧݨݧهݧب کلݩ الݡݧݧݧݩݩݩݩݩݩٰه بماٰ خلق ولعݩلاٰ بݨعضهݨݨݦم علٰی بعض» (مؤمنون / 91) نیز به گمان برخی بر این معنا دلالت دارد."